Дарц

PeгIa тIехула хьалаайабеллачу маьлхан шийлачу зIаьнаршна кIел, дети санна, лепара семсачу лайно дIахьулдина Iалам. Iелина уллохула тIех а буьйлуш, шовдан тIе оьхура Iуьйранна даьхни хи тIе далош а, хи эца а богIу зударий. Улло нисбелча, къаьрззий цуьнга хьовсура уьш. Наггахь зуда, ша тIехйаьлча а, йухахьоьжуш хуьлура. Эрна дуйла хуъушехь, Iела а хьоьжура баккхийчаьрга, йевзарг гape дог дохуш.

Пхьаьрсех тийсина гIели диллина цIеста кIудалш а йолуш, вовшашца забарш а йеш, зевне йоьлуш, ши йoI тIехйаьлча, Iелина карлайелира шен декъаза къоналла. IелагIеран цIийнан корехула дIахьаьжча, гучу лулахойн бешан маьIIехула схьахьаьвзачу урамехула, хIинцца тIехйаьлла йахана и ши йоI санна, пхьаьрсах кIудал а кхозуш, хи эца шовдане йогIура Айза. ТIаккха Iела, цунна дуьхьал а воьдий, и шиъ цхьаьний шовдане доьдура. Айза хи эцна йаьлча, изза некъ йуханехьа а бора цаьршиммо.

И хан а, хIетахь лелийнарш а гIан дагалоьцуш санна, хетара Iелина хIинца. ХIетахь дуьйна шовзткъа шо сов хан йаьллера. ХIинца вац хIетахьлера Iела. ХIинца иза къанвелла, къежвелла, букархьаьвзина, баланаша, бохамаша йуьхь аьхна, настарш а шелйелла…

«Нагахь дийна йелахь, гича, Айза йевзар йарий-те суна? – дагадеара цунна. – БIаьргаш девзар дара. Уьш, цхьа шатайпа, кхечарех тера доцуш, ма дара. Хьекъале, къинхетаме, эсала. Iаьржа, безаман цIаро лепош. Уьш девзар ма ду суна дуьненарчу дерриг а бIаьргашна йукъахь».

Цигахь хIоьттина латта кIордийча, цIа верза ойла хилла, цкъа дIа а волавелла, тIаккха мухха делахь а, йуха а вирзина, шина чуртана тIевахара Iела.

ГIайракхан тIулгах цхьатерра кечдина дара и шиъ. Цхьана говзачу пхьеро царна тIехь лерина дехкинера туьран, шаьлтанан, тоьпан, тапчин суьрташ, чоин бустамаш а. Чарташна тIехь Iасанан, суьлхьанийн суьрташ цахиларо гойтура, и ши чурт къоначу нахана – тIемалошна – доьгIна хилар. Говза йаздинчу Iаьрбийн йозанаш тIepa басарш махой, малхой дIадайъинехь а, Iелига цIерш йешайелира. Цхьанна тIехь цуьнан вешин, Аьрзун, цIe йара, ткъа вукхунна тIехь… цуьнан шен цIе! Шен шина бIаьргах ца тешаш, йух-йуха а йийшира цо и цIерш. ГIалатволийла дацара. И ши чурт цунний, Аьрзуний доьгIнера.

Шена хIоттийна чурт гича, цкъа дегIе зуз хьаьдира Iелина. ГIенах хуьлура ишттаниг. Ткъа xIapa дерриг а самах ду. Цхьа хан йаьхьира цо, догдоьхна. Амма иза цIеххьана xaзaxeтарца хийцаделира. Аьрзуна а, цунна а цхьаммо чурташ доьгIна. ХIета Iелин ши кIант дийна ву. ХIокху шинна чурташ догIа кхин стаг вац, Iумар а, Iусман а воцург. Iелин дахаре болчу безаман цIарах бисинчу гIийлачу суйнах цIе летира.

«Ма тамашийна дуьне ду-кх хьо, – ойла йира цо. – Къанвелча а, вала ца лаьа. XIapa дуьне къахьделла, велла дIавалар гIоли ма йу аьлла, бIарзвелча а, дикане цхьакIеззиг дог дохийла гучуйаьлча, мелла а ваха лаьа. Кханенга сатуьйсу, оцу кханено, ламено шена берриг а дика болх бохьур болуш санна, къаналлин шераш охьа а оьзна, къонвийр волуш санна, цамгарех цIанвина, шена могашалла лур йолуш санна, къелла йицъеш, хьал-бахам лур болуш санна. И мерза ойланаш а йеш, буьйсанна охьавуьжу, наб кхеташ а, ца кхеташ a, axI-ихI деш, узарш деш Iуьйренга ваьлла, бIаьргаш диллича, цхьа а хийцаделла хIума ца карадо. Керла баланаш, гIайгIанаш йохьуш догIy xIopa керла де.

Лекха лам хадор санна, хIума ду стеган дахар. Оцу ломан буьххье хьалаваьлча, шена хьалха хIетталц массарна а къайле хилла лаьттина керла дуьне схьаделлалур ду моьттуш, оцу буьххьехь шена дуьненан ирс карор ду моьттуш, цига хьалагIерташ, шен берриг а къона ницкъ кхачабо адамаша. Ткъа шен дахаран хан дIа а луш, шовзткъа шарахь некъ бина, оцу лакхенга а ваьлла, дIахьаьжча, хIумма а ца карадо. Мелхо а, и ша реза воцуш йаьккхина шовзткъа шо хан ирсе хета, йуханехьа цуьнга сатуьйсу, иза дагалоьцу. ХIунда аьлча, хIинца оцу ломара охьа некъ бан беза цо. Иза къаналлин некъ бу. Иза лаха, ломан вукху aгIop когашка кхаьчча, цуьнга хьоьжуш, кIелхиъна Iаш Iожалла йу. Ткъа хьанна хаьа, оцу ломан бyхьа тIера охьа, лаха когашка кхаччалц цо некъ беш, цунна тIе хIун догIур, цунна хIун гур? Ткъа xIapa дуьне баланийн, гIайгIанийн, бохамийн цIа ма ду…».

«Нагахь xIapa чурташ доьгIначул тIаьхьа ши кIант веллехь? Со Сибрех ваханчул тIаьхьа тIом ма хилла кхузахь. ХIетахь цаьршиннан йалхитта-вуьрхIитта шераш хилла хир ду. ТIаме боьлху хенаш ма хилла церан. Аьрзу а, со а дуьххьара тIаме воьдуш, цаьршиннал жима ма вара. Аьрзун вуьрхIитта, сан пхийтта шо. Оцу тIаме ца воьдуш Iийна хир ма вац и шиъ. Ден чIир йекха. Ден ден а, ден вежарийн а чIир йекха. Оцу тIамехь и шиъ вийнехь? Нагахь дийна висинехь, лаьцна, Сибрех вахийтинехь? Гур вуй-те суна и шиъ? Веза Дела, ахь динчунна, хьан кхелана реза хир ву-кх со…».