Праведная галеча

А водар толькі што звязаных венікаў яшчэ больш свежы і халаднаваты. Цяплом, святлом і сваёй духмянасцю прырода ахутвае маленькае ўбогае жытло чалавека, якое стаілася ў самым сэрцы сусветнай прыгажосці дзеля таго, каб не чуўся ягоны цяжкі пах. А жытло гэтае па-ранейшаму нясе на сабе адбітак смутку і тугі. Да Купалля на ягоных прызбах яшчэ цепляцца нейкія слабыя спадзевы, аднак з цягам часу ад іх застаюцца толькі кволыя ўспаміны. У жніўні поўдзень усё яшчэ багата насычаны цеплынёю і святлом, аднак у гэтым цяпле, якое сагравае тоненькую касу дзяўчынкі з торпарскай хаткі, ужо выразна адчуваецца восеньская паныласць.

Жыццё на лясным торпе за лета праходзіць праз усе тыя вонкавыя пераўтварэнні, што адбываюцца і на раўнінным цэнтры ўсяго прыхода. І тут бясконца паўтараюцца тыя самыя часы ворыва, сяўбы і жніва, якія патрабуюць намаганняў, што знясільваюць, на ўсіх прасторах зямлі. Такая ўжо чалавечая доля: працаваць і працаваць, нягледзячы ні на што. І нават самы нямоглы працаўнік не можа пазбегнуць такой долі. У гарачую пару сялянскай працы ён са дня ў дзень усё болей траціць сілы, і гэтая стома з цягам часу штогод большае і большае.

Смерць узбадзёрвае. Пасля таго як памёр Віле, жыццё ў Тойвале на пэўны час набыло нейкае святочнае адценне. Здавалася, што заўсёды, калі, самазабыўна працуючы, часам азірнешся назад, дык убачыш, што мінулыя гады і дзесяцігоддзі ахінутыя своеасаблівым святочным вэлюмам. Юха стаў яшчэ больш маўклівым і праз тое набыў больш суровы выгляд. Здавалася, што рэдкія валасы, якія яшчэ засталіся на патыліцы, цяпер тырчалі яшчэ больш нахабна і задзірыста, а ў маленькіх вочках стаіўся нейкі імглісты калючы выраз. Ён зноў пачаў старанна адпрацоўваць абавязковыя дні. Гаспадар дазволіў яму працаваць і болей не чапляўся за неадпрацаваныя дні з канём. Калі пасля абеду падзёншчыкі размяшчаліся на адпачынак у двары, заводзячы размовы аб усім і ні аб чым, стары Тойвала распачынаў гаворку пра Бога і прамаўляў даўжэзную казань, у якой выразна адчуваўся «кіслы» погляд на жыццё і адначасова выяўлялася ўпартае жаданне гаварыць пра тое бясконца. Гэта дзейнічала на гаспадара і працаўнікоў як вядро ледзяной вады. І тут было заўважна, як моцна пастарэў за гэтае лета Юха Тойвала.

Аднак гэта было ўсяго толькі наступствам ягонага ціхага святочнага настрою. Юху поўніла цвёрдая ўпэўненасць, што смерць узвысіла яго не толькі перад людзьмі, але і перад самім сабою і нават перад Богам. Вось так, цяпер ён нароўні з усімі, хто хоць крыху прызнае Бога: з падзёншчыкамі і з гаспадаром, і ўжо не трэба ні запабягаць перад імі, ні дагаджаць ім. Праўда, большасць з іх – гэта проста марныя людзі, якія не ведаюць, што такое Бог, а таму даводзіцца перабіваць іхнія пустыя размовы.

Калі Юха пры канцы лета вяртаецца з гаспадарскай сялібы ў Тойвалу, ідучы знаёмай дарогай паўз стары плот, ніякія новыя задумы не хвалююць яго, дый няўдалыя старыя не выклікаюць расчаравання і горкіх пачуццяў. Пасля вяртання з Туарылы наступіла зацішша, чаканне нечага невядомага. Смерць Віле яшчэ не забытая, але адчуваецца, што жыццё чарговы раз змяняе свой кірунак. Шмат чаго яшчэ канчаткова не высветлена, хутка давядзецца вырашаць што-небудзь і наконт торпа, бо цяпер у яго няма каня. Але думаць пра тое на дзіва няма ахвоты. І кожны дзень ён удзячны гаспадару, што не напамінае і нічога не кажа пра тое. Тут спачатку трэба ўчыніць штосьці іншае, а вось што – ніяк не прыдумваецца. Што ж, будзем чакаць, час усё адно ідзе паціху.

На хутары Тойвала стома з цягам часу зрабілася штодзённай і звыклаю. Рыйна зроду не была ўвішнаю ці стараннаю, і ні расол, ні бульба, ні сыракваша не змянілі яе вялай натуры да самай сталай пары. Часта яна, седзячы з дзіцём на руках, думала, якія, у сутнасці сваёй, дурныя жаданні прымушаюць служанак выходзіць замуж. Яе апаноўваў такі роздум, яна імкнулася прыпомніць, што яна думала ў часы, калі сама была служанкаю. І вынікала, што вялікая перавага ў становішчы служанак акурат у тым, што, кладучыся спаць увечары, служанка не гадае, што ёй давядзецца рабіць назаўтра або што засталося недакончаным сёння. Для служанак такія пытанні не мелі ніякага значэння, а для гаспадыні торпа – гэта аб’ект пастаянных турбот. А вось з нараджэннем дзіцяці ўзнікае зусім іншае становішча. Калі родзіць служанка – гэта паказвае яе распуснасць, а для замужняй жанчыны – з’ява звычайная, якая толькі змяняе жыццёвую прозу кабеты так, што, гледзячы збоку, можна і паспачуваць ёй. А паколькі такая проза – гэта непазбежная жаночая доля, дык служанка заўсёды імкнецца выйсці замуж. Магчыма, і вокрыкі гаспадыні адыгрываюць сваю ролю, выклікаючы ўнутраны супраціў – вось выйду замуж і вырвуся на волю. Але Рыйна не аднойчы горка ўсміхалася, успамінаючы сваё прывольнае жыццё, калі яна была служанкаю. Гэта так прыемна ўспомніць, пакуль старога няма дома, а ты сядзіш каля печы і чакаеш, калі закіпіць кафейнік.