Агасфэр (Вечны Жыд)

Геру

праф. д-ру Dr. h. c. Зігфрыду Байфусу

Інстытут навуковага атэізму

Бэрэнштрасэ 39а

108 Берлін

German Democratic Republic

2 красавіка 1980

Дарагі гер калега!

Ваша пісьмо ад 17 сакавіка знайшло мяне ў тую самую гадзіну як і дадатак да яго ад 24-га, з якога толькі можна заключыць, што шляхі, якімі сёння праходзіць пошта ў зносінах паміж усходам і захадам, у вышэйшай ступені дзівосныя. Але паколькі прадмет нашага ліставання такога роду, што нават самы прыдзірлівы цэнзар не можа высачыць у ім нічога заганнага ў адносінах да Вас альбо мяне, нам застаецца пераносіць затрымкі спакойна і радавацца, што нашая карэспандэнцыя наогул даходзіць да адрасата.

Але цяпер, праўда, я бачу некаторы сэнс у тым, каб ухапіць Вашыя аргументы ў некаторых дэталях і там, дзе яны мне падаюцца сумніўнымі, прадпрыняць спробу паслабіць іх. Па-першае, многае, што Вы маеце сказаць, я і сам выказваў ад шчырага сэрца, па-другое, я хацеў бы пазбегнуць таго, каб пра рэчы, якія цікавяць мяне толькі ўскосна і пабочна, мы ўблыталіся ў бясконцыя дыскусіі. Тое, ці былі «Настаўнік справядлівасці» і «Князь абшчыны» паводле рукапісу 9QRes у Dead Sea Scrolls махлярамі і параноікамі, у маіх вачах з'яўляецца неістотным пытаннем; для мяне важнае толькі тое, што Агасфер дакументальна зафіксаваны ў 9QRes. І Вашыя думкі пра сутнасць чалавечай псіхікі, наколькі яны маглі б быць каштоўнымі для мяне, нічога не даводзяць пра экзістэнцыю-неэкзістэнцыю Вечнага Жыда; ні я, ні хто-іншы ніколі не сцвярджаў, што Агасфер быў ходкім доказам вандравання душ альбо чагосьці падобнага.

Але з Вашых пісьмаў я даведваюся, дарагі гер калега, нешта зусім іншае, што, уласна кажучы, павінна было Вас крыху занепакоіць: менавіта, пачатак фіксацыі ўвагі на феномене Агасфера, што, паводле маштабаў Вашага ratio Вы жадалі б растлумачыць, хоць гэта відавочна нельга ўціснуць у пракрустава ложа каштоўнасцяў Вашага вопыту. Дасведчанне, якое Вы спрабуеце ўжыць, дазвольце мне гэту невялікую крытыку, у грунце рэчаў ненавуковае; яно нагадвае тых ватыканскіх навукоўцаў, якія не хацелі прызнаваць спадарожнікаў Юпітэра толькі таму, што яны не ўпісваліся ў арыстотэлеўсую схему светабудовы. Мы не абыходзім факта, што Агасфер існуе; Як і Чаму яго існавання і што з гэтага магло б вынікнуць, можа стацца прадметам даследавання, але спачатку павінна быць прызнана, што ён ёсць, у падмацаванне чаго я ўжо даў Вам некаторыя доказы і дашлю яшчэ дадатковыя.

У сувязі з гэтым я ўжо і раней меў нагоду ўказаць на з'яўленне Вечнага Жыда ў апошнія дні Варшаўскага гета; калі раней я спасылаўся Вам толькі на ўсякага роду дакументы, як 9QRes альбо на паведамленне пра працэс супроць радцаў імператара Юліяна Апастаты, альбо на паказанні сведкаў, дык у гэтым выпадку я сам сведка і, як спадзяюся, Вам не сумніўны. Я быў у Варшаўскім гета і перажыў разам з усімі 350000 сагнанымі туды людзьмі ўсе пакуты і знішчэнне. Ніякі д'ябал, у гэтым Вы можаце мне паверыць, гер калега, не мог бы выдумаць тых метадаў, якія служылі дасягненню мэты: гэта была чалавечая справа, справа рук, даруйце мне, што я нагадваю, Вашых суайчыннікаў.

Я часта пытаўся ў сябе і тады і пазней, чаму ні раней, ні на самым пачатку перыяду гета альбо адразу пасля не дайшло да акцый супраціўлення, і прычыны гэтага я бачу ў рэлігійнасці яўрэяў, ім было немагчыма ўявіць сабе, што істоты, якія па цялеснай структуры і манеры рухацца падобныя да іх, маглі паставіць сабе мэтай іхняе татальнае знішчэнне голадам і, калі гэта дасягалася ў камбінацыі з тыфусам і халерай недастаткова хутка, забіваннем альбо дэпартацыяй у газавыя камеры. І гэтаксама немагчыма было ім нават падумаць, каб Бог, іхні Бог, мог гэта дапусціць. Нашчадкі таго народу, які даў Бога і яго Сына-збаўцу і выніклую з гэтага этыку, амаль да самага канца спадзяваліся на збавенне.

Амаль. Бо ў канцы была роспач. У канцы былі пытанні. У чым быў іхні грэх, за які Бог караў аж так сурова? Яны ж былі прывязаныя да яго, нават калі ён іх адкідаў ад сябе; яны выконвалі ягоныя запаветы, нават калі ён іх мучыў; яны яго любілі, нават калі ён выстаўляў іх на пасмешышча і глум. І дзе калі ў свеце быў такі грэх, які заслужыў бы такое кары? І калі будзе дастаткова той кары? І колькі яшчэ Богу хопіць цярплівасці на іх катаў? Ці ж не мелі яны, мучаныя і прыніжаныя, пагарджаныя і катаваныя, аслаблыя і прысмертныя, права ведаць, нарэшце, дзе ж тыя межы яго цярплівасці?

Пры такіх абставінах прысутнасць Агасфера ў гета падалася мне больш чым паэтычнай неабходнасцю. І сапраўды ад яго зыходзіла дзіўнае ўздзеянне: дзе ён паказваўся, там нават пры сконе людзі чэрпалі новую сілу і мужнасць; было так, быццам праз яго яны даведваліся, што ад іх павінна было нешта застацца на існаванне далей, нешта эсэнцыяльнае, істотнае, і што іх пакуты і іх смерць мелі нейкае значэнне, пра якое яны маглі толькі здагадвацца і ўведаюць яго поўніцай толькі пазнейшыя пакаленні.

Таго дня ішлі мы, Агасфер і я, па вуліцах, нямногіх, з якіх яшчэ складалася гета, бо памеры гета ўвесь час звужаліся, і пазасталыя жывымі мусілі ўсё больш уціскацца на ўсё меншай прасторы. Гэта дзіўнае пачуццё, якое заскоквае чалавека, калі ён бачыць каля сваіх ног дзяцей, якія паміраюць з голаду, шкілетападобныя лялькі, у лахманах, і ведае, што ніхто ўжо іх не пахавае. Абодва мы адчувалі, што ўсё, што мы бачым, і шмат чаго іншага павінна на ўсе часы адбіцца ў памяці; Вас, паважаны гер калега, я пашкадую ад апісання; Вы можаце, калі ў Вас ёсць цікавасць, даследаваць гэта ў архівах, якія Вам напэўна ж даступныя, бо немцы з даўняга часу вельмі ахвотна фатаграфуюцца, а гета давала іх камерам матываў у вялікім мностве.

— Так, — сказаў ён, — мы пачынаем.

Я ведаў пра марнасць гэтага пачынання; але Агасфер быў амаль у радасным настроі, бо ў адрозненне ад мяне ён верыць у зменлівасць свету.

— Ты яшчэ маеш ножык? — спытаўся ён у мяне.

Гэта стары ножык з тронкай з разьбёных каралаў у форме разьбёнай выявы голай жанчыны. Я дастаў з кішэні і падаў яму.

— Падары мне, — сказаў ён, — фігурка гэтая так мне нагадвае…

Я аддаў яму ножык, і ён павёў мяне да дома, з якога павінен быў адбыцца напад на СС. Напад, як што адбыўся так знянацку, мусіў удацца; упершыню тыя, каго пераследавалі, перажылі ўцёкі пераследвальнікаў. Наогул, усё як бы памянялася месцамі; яўрэі, якія змагаліся тут, былі больш не яўрэі, якіх прывычна было бачыць жывымі, нават у смерці яны здаваліся іншымі, не вечнымі пакутнікамі, вечна бітымі, правобразам якіх ёсць той рэбэ Ёшуа, якога прыбілі да крыжа.

Тут мы трымаліся некалькі тыдняў супраць зондэркаманды гера Дырлевангера і ягоных дапаможных груп. Пасля дом, які служыў нам умацаваннем, быў на тры чвэрці разбураны, яго абаронцы да вельмі нямногіх, якія залеглі паверхам вышэй, загінулі. У нас ужо не было баепрыпасаў, толькі некалькі бутэлек бензіну. У самы той час, калі дом вакол нас рассыпаўся ў руіны, а таварышы адзін за адным падалі ад куляў і асколкаў гранатаў, Агасфер быў вельмі маўклівы; ён гаварыў з Богам. У яго заўсёды былі вельмі своеасаблівыя стасункі з Богам, адначасова мяцежнік і ўлюбенец; цяпер ён хацеў праясніць іх, але Бог не адказваў.

Замест Бога прыйшлі СС. Агасфер сказаў мне:

— Ідзі. Праз каналізацыю. Я прыкрыю цябе.

Пасля ён узяў тры бутэлькі бензіну, якія ў нас яшчэ былі, і па кучы бітай цэглы і смецця папоўз да акна насустрач нападаючым.

Дзве бутэлькі ён падпаліў і шпурнуў у эсэсаўцаў. З апошняй ён абліў сябе самога і кінуўся, жывым факелам, на рыклівую швору.

У Ерусаліме я спаткаў яго зноў, каля ягонай шавецкай лаўкі на Дарозе Смутку, яе ён прызнаў сваёй маёмасцю і нанава цалкам перабудаваў пасля таго, як тая частка горада ў выніку шасцідзённай вайны стала даступнай яўрэям. Пры ім быў і ножык; ён паказаў мне яго і спытаўся нават, ці не хачу я вярнуць яго сабе назад. Я сказаў, што не, хай застаецца ў яго, я ведаю адну майстэрню, там мне зробяць дакладна такі самы, нават з усімі прыкметамі антыкварнасці.

Як заўсёды з найлепшымі прывітаннямі

Ваш

Ёханаан Лёйхтэнтрагер

Hebrew University

Jerusalem