Агасфэр (Вечны Жыд)

Як заўсёды, калі Айцэн чуе два падрад лацінскія словы, а гэтым разам асабліва, пры еcce homo яму мароз дзярэ па скуры, ён упэўнены, што прыгожая красамоўніца заўважыла яго падчас сваёй мастацкай дэклямацыі; бліснула вока, невялікая паўза, можа, усяго на адзін перавод духу, але ён выразна адчуў — пазнала; Маргрыт, якую ён ведае, і прынцэса Трапезундзкая сплываюцца ў ягоным мазгу ў адно; еcce homo, думае, з храпы гэтай чорта-жыдоўскай лярвы, аж галава неяк пайшла, а пасьля думае, ну, хто я такі, каб быць стражэйшым за самаго Госпада Ісуса Хрыста, які, пасьля таго як грэшніца ўмыла яму ногі сьлязьмі й пацалавала іх і абсушыла іх сваімі валасамі й памазала алеем, сказаў пра яе: многія грахі ёй даруюцца, бо яна многа любіла; толькі што Маргрыт ня мела ніякай схільнасьці да ўсіх пералічаных параметраў і ног яму ня мыла, каб аблашчыць іх, але ж такі яшчэ далёка ня вечар. І вось там на памосьце ўжо вісіць новая табліца, і на ёй зьлева відаць нашага Госпада Ісуса зь ягоным цяжарам, як ён дрогка падгінаецца ў каленях, а справа ад яго жыд у чорным каптане, вельмі, здаецца, падобны на таго, зь якім Айцэн пазнаёміўся ў той лёсавызначальны вечар, а за жыдам дом з каланадай, і паміж касымі калонамі выпірае нейкая штанга, на якой прымацаваная таблічка, дакладней, зялёны вянок і ўсярэдзіне яго прыгожы пурпуровы бот. Прынцэса Гэлена прыматкабожылася каля карціны, і па ёй відаць, што яе гісторыя набліжаецца да таго пункту, дзе вузел, які яна з такім дбаньнем завязала, разьвязваецца й сьледуе магутны ўдар грому; грудзі ў яе ўздымаюцца й апускаюцца, касмач на турбане дыбіцца ўгору, і яна паглядае паверх людзкіх галоў, быццам там удалячыні бачыць ясную ўяву, і кажа:

Габрэй Агасфэр адмыслова
там правіў рамяство шаўцова,
меў лаўку, дом свой і машну.
Гасподзь падумаў: адпачну,
хоць дух траха перавяду
ў цяньку дзьвярэй, бо не дайду.

І тут, натоўп ахае як з адных грудзей, — той ужо стаіць каля прынцэсы, у сваім заношаным лапсярдаку й круглай ярмолцы на галаве, такой самай фарбы, што і ў Госпада Ісуса на табліцы й на вялікай карціне, дзе ён вісіць на крыжы. Стаіць вось, як з каноплі выскачыўшы, не, думае Айцэн, — як зь пекла выскачыўшы, Вечны Агасфэр, які ня можа ні адпачыць, ні памерці, а павінен бадзяцца па сьвеце ўдоўж і ўпоперак, у холад і ў сьпёку, угору праз горы і ўніз праз пустыні, праз зарасьлі цярноўніку й чартапалоху, па скалах і кручах, праз таросы й валуны, праз рэкі й моры, бясконца, бясконца, і восека ён ужо тут, на рынку ў Гэльмштэце, гатовы да пытаньняў і адказаў пра тое, як яно было насамрэч зь ім і нашым Госпадам Ісусам і чаму ён так жудасна пракляты.

— І тады кажа мне рабі, — гаворыць ён у цішыні рыначнага пляца, — дазволь мне адпачыць, кажа ён, мне муляе ў плечы, гэта больш чым добрых трыста фунтаў, думаю я, і ўсё цьвёрдая драўніна, з кантамі. Так, кажу я яму, муляе. А як ты сабе думаў, ня муляе нам ярмо, накладзенае на нас рымлянамі? Дазволь мне адпачыць, кажа ён, дарога тут угору камяністая, а яны бічавалі мяне. Так, кажу я яму, дарога камяністая й крутая. А як ты сабе думаў, ці камяністая, ці крутая дарога, якою ідзе народ Ізраіля? Дазволь мне адпачыць, прашу цябе, кажа ён, я павінен сабрацца зь сілаю, каб пайсьці да майго бацькі на неба. І так кажу я яму, твайму бацьку на небе, хочаш…

— Утні язык! Ня хлусі!

Айцэн жахаецца. Гэта ж ён сам крыкнуў, гэта ж ён сам і палохаецца, уціскае галаву й хуценька азіраецца вакол сябе, ці не падыме хто кулака, каб учасаць яму ў пысак, з чаго чалавеку вялікая шкода становіцца. Але людзі вакол яго, здаецца, гэтаксама спалохаліся, як і ён альбо як той жыд на памосьце, у якога слова пад грудзі падвярнула й засела ў горле, ледзь не ўдавіўся, — тыц-мыц, сказаць няма чаго, аж потам упацеў. І калі Айцэн бачыць, што ніхто яму не пярэчыць, ніхто не падымае на яго руку, больш за тое, усе вочы паставілі на яго, вылупіліся, як вырачкі якія, быццам тут цудадзей ня жыд, а ён, і, набраўшыся адвагі, адчуваючы сябе ледзь ня блюзьнерам, ён кажа сабе, вось зараз пакажу таму жыду, набірае паветра й крычыць на ўсе грудзі:

— Усё гэта бздуры й балбатня, усё гэта чмур, падман і круцельства! Так улоўліваюць дурную сьмердзь і выцягваюць з кішэняў грошы, а ня геры студэнты й дактары й шаноўныя грамадзяне Гэльмштэта! Ён не Агасфэр і ніколі ня бачыў нашага Госпада Ісуса Хрыста, нават ценю яго валасінкі ня бачыў! Ён жыд Ахаў, якога я сустракаў у Вітэнбэргу, як ён тады там пачукваў на каленях фраў прынцэсу, а сам думае, што тут можа на дурніцу купіць сумленных хрысьціян.