Йеха буьйсанаш

31-чу майхь Внезапни-гIопана уллохь лаьттачу Нохчийн отрядна тIевеана Воронцов, иза эцна Хуббаре а вахана, цигахь Дагестанан отрядах кхетта, лаьмнашка хьалаволавелира. Шина отрядан ницкъ иштта бара: гIашлой – 21 батальон, 9 ротий, царна йуккъехь йара 4 саперийн, 3 иччархойн рота. Царал сов, отрядехь дакъалоцуш вара 1000 гуьржийн милиционер; дошлой – 10 сотни гIалгIазкхий, 2 гуьржийн сотни. Шина а отрядехь – 38 йоккха топ а, 4 мортир а.

Походан коьрта ницкъаш – кхо отряд а, царал сов, инарлин Фрейтаган резерван отряд а – Нохчийчу берзийна хиларна, имамо Шемала, шен эскарийн тIум – нохчийн эскарш – хье ца деш, Нохчийчохь дитира. Наиб ТIелхаг коьртехь а волуш бисина цигара наибаш декхарийлахь бара йоккха Нохчийчоь ларйан. Наибашна Элдарна а, Уллубина а тIедиллира Нохчмахка Iалашйар. Дагестанхойх, къаьсттина Iаьндойх, ца теша Шемал, шеца йалх эзар бIаьхо а эцна, Воронцовна дуьхьал вахара.

Дагестанехь гIуллакхаш дика дацара Шемалан. Дуьххьара хиллачу кIез-мезигчу тасадаларехь вохийна Хьаьжа-Мурд, лаьмнашкахь къайла а ваьлла, тIепаза вайнера.

Воронцовний, Шемалний йуккъехь Iаьндойн ломахь дуьххьара хилла тIом Шемал оьшуш сихха чекхбелира. Iаьнда кIегарвала дийзира имаман. Кхузахь цунна гира ша хьалххе дуьйна кхийринарг: паччахьан эскарш тIекхачаре сатуьйсуш, царна туьха-бепиг кечдина Iаш карийра цунна Iаьндой. Уьш карахь совцо дагахь Шемала, Iаьндойн наибаш шена тIе а кхайкхина, цаьрга, йамартло ца йан тIелоцуьйтуш, дуйнаш баийтира. Амма, тIом болало хан тIехIоьттича, Iаьндоша, шайн наиб таIIийна чу а воьллина, имам йарташка витарна дуьхьало йира. ТIаккха шаьш а, паччахьан эскарш гергагIоьртича, герзаш охьа а туьйсуш, цаьргахьа бийла буьйлира. Кхузахь хинболчу тIамах цхьа а доцург хила доллийла а хиъна, Шемалца болу кIеззиг нохчий Нохчийчу берза кечбелира.

– ХIокхарна шайн йарташ Iалашйан ца лиъча, вайн хIун гIуллакх ду хIорш ларбан гIерта? – бохура цара. – Паччахьан дукхахдолу эскарш вайн йарташна тIедогIуш ду, цигахь летар дай вай!

Дарвеллачу Шемала кхоъ Iаьндо вийра. Оцу гIуллакхо кхин тIе а карзахбаьхначу Iаьндоша Шемална дуьхьал Воронцовга шайна гIo дийхира.

Амма Шемала луьра дуьхьало йиначул тIаьхьий бен ца йитира Iаьнда. Ницкъ кIезиг хиларна а, махкарчу бахархоша гIo ца лаьцна а дарвелла имам, Iаьндойн йарташ а йагийна, тIамца ДаьргIа кIегарвелира.

Дагестанехь дIалецначу меттигашкахь кегийра гарнизонаш а йуьтуш, ДаьргIа кхаьчначу Воронцовн отрядехь бархI эзар гIашло a, цхьa-ши бIе дошло а, ткъе шиъ йоккха топ а йара. ДаьргIа дIа ца луш, чIогIа дуьхьало йира Шемала. Шайн коьртехь принц Гессенский а волуш столични кегийраша йиначу штурмо цуьнгара дIайаьккхира ДаьргIа тIе кхачале йолу цуьнан коьрта чIагIо. Цунна тIаьххье тIелеттачу инарлин Белявскийн гIашлоша ДаьргIа кIегарваьккхина Шемал, иза а йагийна, хьаннашлахь къайлавелира.

Шемалан бIаьхойн дегнаш дуьйхира. Цхьаннахьа а толам ца баккхабелира цаьрга, амма, мостагIчунна цуьрриг зиэн ца деш, шаьш дуккха а хIаллакьхилира. Цхьа а тайпа хаам бацара нохчийн наибашкара. Амма Шемала дог ца дуьллура.

– Дагестанехь вай йинарг буй-тIара бен йац. ТIом хIинцца болалуш бу, – бохура цо тIемалошка. – Кхузахь, Нохчмахкахойн хьаннашкахь, шен майрачу нохчашца кIелхиъна Iаш гендарганойн Iисий, аьккхийн Уллубий, алдахойн Хьаьжа-Юсуффий, шелахойн ТIелхаг, шотойн Ботукъа, гиххойн Сайдулла, кхин иттаннаш майра наибаш бу. Тешалаш сох, цхьа а гаур нохчийн хьаннашкара аравер вац.

Цунах кхоьрура кавказски эпсарш а. ДаьргIа ша дIалаьцча, граф Воронцов паргIатваьлла хабар дийца воьлча, цунна йуххе а хилла, инарло Граббес гIиллакхехь дIахьедира:

– Вайн даккхийдер хьалхе ду, Хьан Локхалла. Нохчийчоь – иза зIуганийн боккха бен бу. Оцу бенан цхьана маьIигах хьакхаделла вай. Кхерам а, тIом а хьалха бу.

ХIаъ, Граббена дика йевзара нохчийн хьаннаш. Ши шо хьалха йоккхачу отрядца цига гIоьртина иза цIонтаройн ШоIипа аьтта дIавахийтира. ХIетахь эзар бархI бIе салтичун дакъа кхузахь а дуьтуш, цхьакIеззиг салташца халла кIелхьарвелира иза.

Шен дош чIагIдеш, оьрсийн эскарех ша ца кхоьрийла хоуьйтуш, инарлашна гуччохь маневраш йан вуьйлира Шемал. Маневраш йийриг цуьнан цхьаъ бен йоцу бевдда шегахьа бевллачу оьрсийн салтех кхоьллина батальон йара.