Йеха буьйсанаш

– Иза а хаьа суна, Къосам. Дукхе дика хаьа. Вайн халкъана шена а ца хаьа ша Iаламан мел доккхачу хьола тIехь деха. Массо aгIop кхиъначу Россин гIоьнца хIокху махко зазадоккхур дуйла а хаьа. Хенан йохалла Нохчийчохь заводаш, фабрикаш, аьчган некъаш, телеграф хир йуйла а хаьа. Шена мел ца лаахь а, ламанхошна школаш йахка а дезар ду Iедалан. Промышленностна белхалой безар ма бу. Йоза-дешар ца хуучу белхалочух белхало хир ма вац. Амма кхузара дерриг хьал кIеззигчу дворянийн а, буржуазин а гIеранан карахь хир ду Россехь а, дуьненан массо махкахь а санна.

– Амма Россис кху лаьмнашка лакхара культура йохьур йу. Цо вайн халкъан хьекъал, кхетам, дахар хийцина, бIешерийн бодашкара схьадоккхур ду, Берса. Иза ма дицдел ахь!

– И дерриг дика а, кхеташ а хир дара, Къосам, ахь йуьйцу культура цамзанийн буьххьехь йохьуш йацахьара. Ас-м ахьчул а, хьо санначу массарал а тIех лоьрий оьрсийн халкъ а, цуьнан лакхара культура а. Иштта ойла цхьана вайшиннан хилла ца Iа. Вайн халкъан оьрсашка лерам бIешерашкара схьа бу. Нохчашна цадезарг-м оьрсийн халкъ а, цуьнан культура а йаций, ткъа оьрсийн паччахьан Iедал ду. Оцу Iедале цабезам цхьана нохчийн хилла ца Iа, оьрсийн халкъана, цуьнан прогрессивни адамашна а ца деза иза. Ахь культура, боху. Шекспиран, Байронан Англис Индехь, Америкехь а, дуьненан кхечу декъашкахь а дийриг ца го хьуна? Ткъа ша дуьненан культурин корта бу бохучу Францис Алжирехь дийриг? Оцу мехкийн правительствоша шаьш лело къизаллаш шайн халкъашка хоьттуш лелайо моьтту хьуна? Йа оьрсийн халкъо къобалдо паччахьо а, цуьнан правительствос а хIокху Кавказехь дийриг? ХIан-хIа, господин Курумов, ас йуха а боху хьоьга, ас даггара лору оьрсийн халкъ, цуьнан культура. Амма Пушкинан генийс нохчий ца ларбира салтийн дIаьндаргех, Лермонтовн маршонан стихаша уьш мацаллин Iожаллех кIелхьара ца боху. Уггар хьалха, нохчашна сискал, нийсо, лерам оьшу. ТIаккхий бен культура тIеэца хан, аьтто, ницкъ а хир бац церан. Гай меца хилча, культура дагайагIац.

Оьзна йаьлла луьлла дIайайча, дIаса а хьаьжна, чим дIакхосса меттиг лехира Курумовс. Луьлла схьа а эцна, чим соне дIа а Iанийна, йухайелира Берсас.

– Оцу тайп-тайпанчу якобинцийн, ипсилантигIеран, владимирескагIеран, нана-сахибагIеран, кхеч-кхечу авантюристийн некъа ваьлла хьо, Берса. Оцу некъо уьш мича бигна хаьа-кх хьуна? Эшафоташна, тангIалкхашна, гильотинашна тIе. Ткъа уьш просвещенни нах бара. ТIеман, пачхьалкхан, политикин деятельш. Шаьш санначу кхетамна лакхарчу халкъашна тIетийжина ца Iаш, арахьарчу пачхьалкхашца йаккхий зIенаш а йолуш. Ткъа хьо кху акхачу нохчашца, церан акхачу баьччанашца – IуммагIаьрца, АтабигIаьрца, Солта-МурдагIаьрца, фанатикца Кунта-Хьаьжица – кхузахь революци йан гIерта. Дала маршалла дойла хьан цамгарна!

Полковникца къийса а, дов дан а Iалашо йолуш ца веанера Берса кхуза. Амма доладелла даьлла дов толам цуьнгахь буьсуш дерза дезара. Ша бакъ волу дела.

– Вайшиннах цомгаш мила ву замано гойтур ду, Къосам, – элира цо, собаре а хилла. – Суна дика хаьа вайнахе шайн ницкъаца толам баккхалур боцийла. Амма зама а, адамаш а, шо-шаре мел долу, хийцалуш ца го хьуна? Адамашна а, халкъана а хаа доьлла шайн мостагI а, доттагI а мила ву. Ахь цIераш йаьхнарш а, ца йохуш бисина а турпалхой хIаллакьхилла, Къосам. Амма, мацца хилла а, декабристийн, Герценан, Чернышевскийн, Добролюбовн, Некрасовн, кхечийн а сатийсамаш кхочушхир бу Россехь. Халкъийн дац вовшашца мостагIалла. Iедалан политико уьш хердина вовшех. Амма уьш кхетта догIу. Россех йоккха набахти йина монархис. Халкъаша, цхьаьна а кхетта, йохор йу иза. ТIаккха цуьнан херцорашна тIехь Республика хIоттор йу, Къосам. Ахь акха бу боху нохчий а кхета боьлла. Царна цхьатерра бIаьрга бан ца беза ЧермоевгIар, КурумовгIар, ИпполитовгIар, МустафиновгIар, БелликгIар. Амма ИвангIаьрга хьошалгIа оьху, уьш шайга а кхойкху. Жимма хан йаьлча, уьш вовшахкъасталур бац шун Iедале. Ларлолаш, господин Курумов!

Берсега телхинчу стаге санна хьоьжура Курумов.

– Хьо-хьуо теший айхьа дуьйцучух?

– Шеко йоцуш!