Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

Турэцкі кароль наступаў, каб узяць за сябе Андрэеву дачку. І не толькі яе.

Сватаць нівы, бары, і разлогі,
І лугі, і праўдзівага бога.
Сватаць дым у закуранай хаце,
Ўсю зямлю нашу бедную сватаць.

І не вытрымала жаночае сэрца. Андрэева дачка ўцякла ў лес і, седзячы ў разгаліне дуба, рыхтавала падарункі каралю, загадвала сяброўкам вастрыць нажы, каб кроіць імі для яго ручнікі. І вось кароль падступіў з усёй сваёй чорнай сілай. І тады…

Не папала яна ў палаценца,
А папала у шчырае сэрца
І каню пад падковы упала.
Паміраючы ж, так прамаўляла:

Страшна гулі струны:

Ой, не будзеш ты мець, чарнарогі,
Ні лугоў, ні праўдзівага бога,
Ні бароў, ні дзяўчат, ні багацця,
Ані дыму ў закуранай хаце.
За якое ні схопішся сэрца –
Ўсе адкажуць адзінаю смерцю.
І адкажуць пажарамі хаты
І зямелька, якую ты сватаў.

Жабрак змоўк. Хлопец цяжка, быццам ад сну адрываючыся, уздыхнуў і кінуў на ліру тры медныя капейкі. Непаразумела зірнуў на Алеся. І раптам вочы сталі іранічныя і трошкі злосныя: убачыў, што гожы падлетак з шэрымі вачыма хоча пакласці на ліру срэбны паўрубель.

– Здурэў, ці што? – спытаў ён гучным кплівым голасам.

Алесь цярпець не мог, каб з яго кпілі незнаёмыя.

– Цябе не спыталі, – сказаў ён.

– Яно і відаць, што з залатых каптаноў. Галоўка, як макаўка, а розуму – як…

Загорскі ведаў, што працяг прыказкі злосны і трохі непрыстойны.

– Ты б паўтарыў, – з пагрозаю сказаў ён.

– А я не глухому гавару, – сказаў хлопец.

– То і відаць, што скнара. За такую песню паўрубля яму шкада.

– За гэтую песню мне мільёна не шкада. Ды толькі не з тваіх рук.

– А што мае рукі?

– А тое, што іншая дабрыня горшая за дурасць. А дабрыня багатага…

– Затое ты, відаць, з багатых. Сем коп лапцей…

Алесь сказаў гэта з вялікай крыўды. Але падлетак, апрануты сапраўды сціпла, здавалася, не пакрыўдзіўся.

– Люблю Сярка за звычай, – паказаў ён сляпуча белыя зубы. – Ды толькі не тыя паны, што грошы маюць, а тыя, што бога знаюць. Забяры свае бязбожныя грошы.

– Чым гэта яны горшыя?! – спытаў Алесь. – Чаго ты да мяне прычапіўся?!

– А тым, што яны дурной галавой дадзены, гэтыя грошы.

Алесь мераў хлопца вачыма. Так, той быў, відаць, дужэйшы, але ў яго было менш гнуткасці і спрыту.

– А я вось дам, дык ты і нагамі накрыешся, – сказаў хлопец.

– Ану дай. Сам пяты задзярэш.

Праз хвіліну яны малацілі адзін аднаго з усёй заўзятасцю падлеткаў.

Пыл так і курэў над месцам бойкі.

Урэшце яны стаміліся і, сапучы, стаялі, насцярожана сочачы адзін за адным.

– Атрымаў? – спытаў хлопец.

– Дый ты атрымаў.

У хлопца сапраўды распухла і без таго пухлая ніжняя губа; у Алеся вуха было чырвонае і пякло.

– Ну і што? – спытаў хлопец.

– А тое, што дурань, – ужо не так злосна сказаў Алесь.

Яны ўсё яшчэ сачылі адзін за адным, але відаць было, што бойка згасне.

– Гэта ты дурань, – сказаў хлопец. – Старога за твой паўрубель маглі б у паліцыю павесці. У бедных людзей бываюць толькі медныя грошы.

– А паперак няма? – буркнуў Алесь.

– Не ў старцоў, ёлуп хвашчоўскі.

Алесь разумеў, што хлопец кажа праўду, але вуха пякло, а незнаёмы яшчэ і лаяўся. Варожасць зноў пачала нарастаць.

– Ты хто такі? – не вельмі ветліва спытаў ён.

– А табе што?

– Ну хто? Паляк? Мазур?

І тут ён пачуў такое, што аж вочы сталі круглыя ад здзіўлення.

– Беларус, – спакойна сказаў хлопец.

– Што-о?

Алесь не мог зразумець, адкуль гэтаму хлопцу стала вядома яго таямніца, ягонае адкрыццё. Але хлопец, відаць, зразумеў пытанне як выгук пагарды.

Алесь не стрымаўся.

– Адкуль гэта ты даведаўся? Гэта ж я адкрыў. Гэта я – беларус.

– Адзін Гаўрыла ў Полацку, – усміхнуўся хлопец. – Тут усе беларусы. А ён адкрыццё зрабіў… Першы… Знайшоўся мне яшчэ – Капернік.

– Але ж я ведаю толькі траіх, якія адказалі мне так. У астатніх няма імя…

Алеся цяпер цягнула да гэтага хлопца. Таму, што ён, не ведаючы Алесевых думак, прыйшоў да таго самага.

А хлопец раптам сказаў:

– Я шкадую, што цябе стукнуў.

– І я таксама шкадую, – Алесь падаў хлопцу руку.

Хлопец зрабіў крок, і падлеткі моцна паціснулі рукі.

– Ты адкуль такі? – спытаў хлопец.

– З Дняпра. А ты?

– Я тутэйшы. Бацька прывёз тавар, а я з ім.

– Твой бацька купец?

– Не, дваранін. Але ў яго ёсць маленькая фабрычка. Абрусы, сурвэткі, усё такое, словам.

– Значыць, вы небагатыя?

– Небагатыя. У нас вялікая сям’я. Адных дзяцей лічыш-лічыш ды саб’ешся.

– Ты вучышся дзе?

– Тут і вучуся, – сказаў хлопец, – у прагімназіі. Праз пятнаццаць нейкіх дзён канец волі. Зубрэнне гэтае. А ты любіш вучыцца?

– Люблю. Толькі я дома вучуся. Мяне рыхтуюць у чацвёрты клас.

– Маеш шчасце. Я таксама вучыцца люблю, ды толькі настаўнікі ў нас дрэнь. – Уздыхнуў. – Скончу, пайду ва універсітэт. Урокамі буду зарабляць, а выб’юся. З нашай зямлі не пражывеш: бацька ўсіх не пракорміць.