Каласы пад сярпом тваiм. Кніга першая. Выйсце крыніц

Бог гадамi сядзеў i нюхаў,
А пасля сказаў сабе Юр'ю:
"Многа дыму да нас далятае,
Вельмi мала шчырай малiтвы.
Твой народ па Дняпры i далей.
Што рабiць з тваiм удзелам, Юры?"
I сказаў яму Юры-пераможца:
"Ты пашлi на зямлю Мiколу.
Ён з сялян, ён добра рассудзiць".
Грозна бог свае бровы нахмурыў:
"Добра ведаю я людзей вясковых,
Вечна яны скардзяцца, ныюць,
Хiтрасцю ж аплятуць i чорта.
Я пашлю з Мiколам Касьяна.
Ён з паноў, ён другое заўважыць".
Цiха Юры адказвае богу:
"Знаецца Касьян з нячыстай сiлай,
Сэрца злоснае ў твайго Касьяна".

Дзед перастаў граць. Толькi голас, засмучаны і журботны, вельмi цiха вёў песню.

Бог салдата свайго не паслухаў,
Даў загад Мiколу i Касьяну.
Вось абодва спусцiлiся з неба
I пайшлi па сёлах i вёсках.
Быў Мiкола ў кужэльнай свiтцы,
А Касьян у парчы залацiстай.

Струны раптам так застагналi, што стала страшна. Гэта былi ўсё тыя ж чатыры-пяць нот, але, здаецца, большай роспачы i болю не было яшчэ на зямлi.

Ходзяць, ходзяць. Ад болю i жалю
У Мiколы заходзiцца сэрца:
Панства горш за цароў турэцкiх,
Басурманы не так лютуюць…

Алесь нясмела ўзняў вейкi i ўбачыў, што пальцы малога Юрася, сцiснутыя ў кулачкi, аж збялелi на суглобах. Убачыў жорсткi вялiкi рот Паўла. Ён i сам адчуваў, што ў яго перарывiста ўздымаюцца грудзi i гарачыя робяцца шчокi…

Раззлаваўся нарэшце Мiкола:
"Хопiць iх шкадаваць, сыраядцаў.
Пойдзем, браде Касьяне на неба, —
Хай заб'е iх бог блiскавiцай".
Адказаў Касьян чорнавалосы:
"До, Мiкола, пароць гарачку.
Хлопы лепшых паноў не варты,
П'юць гарэлку, бярвеннi крадуць,
На мяжы б'юцъ вiламi брата.
Кожны заслужыў свайго пана.
А калi паноў паб'еш маланкай —
Хто тады нам храмы збудуе?
Хто тады нам ладан запалiць?
Здохнем з голаду, дурань, на небе".

На нейкi асаблiва ганарысты i жорсткi твар дзеда падалi апошнiя праменнi сонца. Цiха гулi струны, прыглушаныя рукой. А голас з жорсткага рабiўся мяккi i спеўны:

Пакiваў Мікола галавою,
I пайшлi яны моўчкi на неба…
Вечар крадзецца над зямлёю,
Недзе у пупrчы ваўкi завылi.
Чуе у дрэвах хрыпы Мiкола,
Чуе ён няпэўныя рухi.

Янька з круглымі ад жаху вачыма забiлася памiж плячом дзеда i сцяной, i дзед толькi на адно iмгненне адарваўся ад струн, каб накiнуць ёй на плечы крысо дзiравай свiткi. Алесь убачыў гэта i сцiснуў далонямi скронi, так шкада яму стала сябе i ўсiх.

"Хто такi? — спытаў Касьян Мiколу. —
Цi не мiшка, баранi нас божа?"
"Не, не Мiшка, — проста кабыла", —
Адказаў Мiкола спакойна…
Памiж хвояў стаiць кабыла, —
Не кабыла, а здань без цела.
Страшна рэбры стырчаць, як латы
З абадранай страхi сялянскай.
Карак збiты, бяльмо на воку…
I… жарэбiцца тая кабыла!

Голас дзеда сарваўся.

Пацягнулася да святога,
Як дзiцёнак хворы, зiрнула:
"Можа, гэты мне дапаможа?"
Стаў Мiкола, макаўку пачухаў:
"Брат Касьян, давай дапаможам".
Тут, як чорт, Касьян раззлаваўся:
"Гэтай падле найлепей здохнуць,
Чым цягаць барану i бярвеннi
Ды жывiцца гнiлою саломай.
Канавал я, цi што, нарэшце?
Хочаш — пэцкай мужыцкiя рукі.
Я прыйду на неба незайманым,
Чыстым стану прад божыя вочы".