Канёк-гарбунок

Пачынаем мы заход
Ад Іванавых прыгод.
Ходзіць коця па балоце -
Па дзве лапы ў адным боце.
Лезуць козы ратаваць,
Котку вусы выціраць.
Прагнуць багны, ходзяць лесам,
Цеста хваліцца замесам.
Козы ногі б'юць дарма,
Коці там ужо няма.
Гэта прыказка, а потым
Пойдзе казка сваім ходам.
Вось вам мора-акіян,
Вось і востраў вам Буян.
У труне ляжыць там дзеўка,
Над труною салавейка
Свішча...
Зноўку не туды
Мы свае вядзём сляды...
Трэцім разам, лепшым часам!
Будзем цешыцца расказам...
Памятаеце? Іван
Ля цара жыве, як пан.
У канюшні царскай служыць
І ніколечкі не тужыць.
Бацьку роднага, братоў
Ён зусім забыць гатоў.
Колькі ежы, розных смакаў!
Колькі вопраткі ўсялякай!
Калі шапкі ўсе сабраць,
Кораб будзе - як падняць.
І так смачна яму спіцца -
Сам не можа пабудзіцца!
Стаў праз тыдняў гэтак пяць
Служка царскі заўважаць...
Быў з баяр ён, зваўся спальнік,
Да Івана быў начальнік
Над канюшняй у цара.
Быў! Прайшла яго пара!
То не дзіва, што злаваўся
На Івана і пакляўся:
«Жыў не буду, а прыблуд
Выжыву, не будуць тут!»
Каб намераў злых не выдаць,
Каб хутчэй Івана выгнаць,
Ён прыкінуўся нямым,
Блізарукім і глухім.
Думаў з ім рахункі звесці,
На пасаду зноў пралезці.

Дык праз тыдняў гэтак пяць

Стаў нямко той заўважаць,
Што Іван не чысціць коней.
Далей-болей, далей-болей -
І не корміць нават іх!
А яны жывей жывых,
Хвост заўсёды ў іх трубою,
Ззяюць гэткай чысцінёю -
Можна толькі ў сне сасніць.
А Іван удзень жа спіць!
Свежая пшаніца ў стойлах,
Чанішчы з сытою^[3]-пойлам...
А Іван не насыпаў!
А Іван не наліваў!
«Дамавік мо памагае,
Насыпае, налівае?
Бляск наводзіць вараным,
Заплятае грывы ім...
Чарадзей Іван, няйначай!
Цэлы вывадак чарцячы
Робіць справу за яго.
Ох, прыгрэў цар не таго!..
У царкву не ходзіць Ваня,
Ён, напэўна, басурманін.
Носіць каталіцкі крыж,
Чхае на цароў прэстыж.
Пост стаіць - жарэ ён мяса,
Нарабіў сабе прыпасаў...
Царскай думе данясу,
Толькі фактаў прыпасу».
Так рашыў нямко той, спальнік,
Што ў канюшні быў начальнік.
У засек залез тайком
І засыпаўся аўсом.
Вось і поўнач наступіла,
У нямка душа заныла:
Раптам прыйдзе дамавік,
Ці сам чорт, ці чараўнік?!
Зарыпелі дзверы глуха,
Натапырыў спальнік вуха
І праз дзірачку глядзіць,
Хто ідзе, хто тупаціць.
Коні тупаюць, а той,
Што зайшоў, не з барадой.
Дзверы шчыльна зачыняе,
Шапку з галавы здымае.
На акно яе кладзе,
З шапкі скрутак дастае
І разгортвае паволі -
Бляск ляціць па наваколлі!
Спальнік ледзь не закрычаў,
Туліць да вачэй рукаў.
Як дрыжаў і варушыўся,
Ссунуўся авёс, зваліўся.
Дамавік жа штось гудзе,
У засек пяро кладзе.
Шпігуна не заўважае,
Коней чысціць пачынае.
Грыўкі звязвае ў пучок,
Грывы чэша набачок,
Косы з іх пляце старанна
І спявае ўжо, як п'яны.
«Ні вусоў, ні барады,
Хвацкі хлопец, хоць куды.
Пазументы на адзенні,
Боцікі на заглядзенне...
Чорт уводзіць мяне ў зман,
Але ж - выліты Іван!» -
Спальнік ведаць добра хоча,
З усёй моцы лупіць вочы:
Ці Іван прад ім, хітрун?
«Ён!.. Знайшоўся мне пяюн...
Ведацьме цар неўзабаве
Хітрыя твае забавы.
Я табе так не спушчу
І зраблю ўсё, як хачу».
А Іван сабе спявае,
Грывы ў косы заплятае,
Не чакае, што бяда...
Не! - бядотаў чарада
На яго ўпадзе знянацку.
І пяро Жар-птушкі, цацку,
Даўшы конікам яды
І наліўшы ім сыты,
Зноў у шапку ён хавае -
Іншай схованкі не знае.
Спаць ля конскіх задніх ног
На падушку-шапку лёг,
Бо работа прытаміла,
І захроп, як той асілак,
Як той з казкі Еруслан.
«Дурань, дурань ты, Іван...» -
Спальнік крадзецца, як ліха,
Пальцы ў шапку суне ціха,
Хоп пяро! - і след прастыў,
Быццам тут ён і не быў.

Толькі цар устаў, памыўся,

Спальнік да яго з'явіўся.
Аб падлогу грук ілбом -
Аж уздрыгвае ўвесь дом.
«Я з павіннай галавою,
Цар, схіліўся прад табою.
Гаварыць мне загадай,
За дзярзоту не карай». -
«Гавары без выкрунтасаў,
Я не маю многа часу, -
Пазяхае, хрысціць рот. -
Бо не сядзеш цэлы год,
Як бізун усмак паходзіць,
Хоць я добры па прыродзе...» -
«Злітуйся, вялікі цар!
Я не нейкі там махляр.
Як схлушу - Гасподзь скарае.
Ад цябе Іван хавае
Не каштоўнасць-серабро -
Жараптушчына пяро!» -
«Ах ён, злодзей распракляты!
Больш, чым я, ужо багаты?!
Нам відаць яго віна.
Ох, заробіць бізуна!» -
«І другая непрыемнасць... -
Спальнік голасам таемным,
Як пляткарык плеткару,
Шэпча бацюхну цару: -
А Іван наш... Ох, Іване!
Выхваляўся, што дастане,
Абы царскі меў загад,
І Жар-птушку для палат».
Спальнік выгнуўся дугою
І ў запазуху рукою
Лезе, дастае пяро -
Небывалае дабро! -
І кладзе цару на ложак:
«Гляньце, ззяе як прыгожа!»
На калені гэпнуў зноў.
Цар да ложка падышоў,
І глядзеў, і любаваўся,
Ці то плакаў, ці смяяўся,
На язык пасмакаваў
І ў куфэрачак схаваў.
«Гэй! Паклікаць дурня Ваню!»
І пасыльныя дваране
Паімчаліся барзджэй,
Брык! - упалі ля дзвярэй,
Ды галовамі ўсе разам
Стук-грук! - нібы па заказу.
Цар з іх гэтак рагатаў -
Ледзь жывот не надарваў,
Аж да колікаў, знямогі...
Тыя ўскочылі на ногі
І, каб зноўку насмяшыць,
Вырашылі паўтарыць.
Добры цар з такой нагоды
Шапкі даў - узнагароды.
Слугі зноў гуртом пабеглі -
Ды не ўпалі больш, не леглі.

Да канюшні прыбягаюць,

Дзверы насцеж расчыняюць
І нагамі пад бакі:
«Уставай, сякі-такі!»
Толькі Ваня іх не чуе,
Спіць сабе, храпе-начуе.
Разбудзілі, як мятла
Бой з Іванам павяла.

Як прачнуўся, было злосці

Аж паўнюсенькія косці:
«Як вазьму вас у бічы,
То расквашу ўсім лычы!
Вы адкуль! І хто такія?» -
«Памаўчы! Заробіш кія!
Цар аддаў такі загад,
Каб з'явіўся на даклад». -
«Вельмі трэба - пачакае...» -
Мые твар свой, выцірае,
Чысціць боты і кафтан,
Пояс наматаў на стан
Акуратна, моцна, туга,
Сунуў за яго і пугу.
Не пайшоў - нібы паплыў,
Выгляд горды ў Вані быў.
І як толькі заявіўся,
Нізка ў ногі пакланіўся.
Кашлянуў і папытаў:
«Ты нашто мяне падняў?
Ты ж парушыў, цар, дамову...»
Цар нахмурыў грозна бровы.
Ён ускочыў і: «Маўчаць! -
Як пачаў, пачаў крычаць. -
Ты адказваць мне павінен!
Я ж табе ні ў чым не вінен!
Царскае схаваў дабро -
Жараптушчына пяро?!
Я не цар ужо - баярын?!
Ах ты, нехрысць! Ах, татарын!»
Тут Іван махнуў рукой:
«Ціха, бацюхна! Пастой!
Я ж і шапкі не паказваў,
І нікому не расказваў.
Як жа ў тайну ты пранік?
Ты не цар, а чараўнік!» -
«Мне не трэба гэта слава.
Дзе пяро? Адказвай жвава!» -
«Адкажу: няма пяра.
Цуд не выламлю з рабра,
Пра яго не чуў ніколі...»
Тут як крыкне цар: «Даволі!
Ты мне болей не пярэч,
Бо зляціць галоўка з плеч!..
Ці згнаю цябе ў астрозе!
Закатую!» - і ў знямозе
Цар куфэрак адчыніў:
Бляск усіх і асляпіў!
«Ну, круцель, цяпер што скажаш
За хлусню цябе я спляжу!» -
«Ох, даруй мне, бацька цар,
Перажыць мне дай удар.
Больш хлусіць, табе клянуся,
Нават крышку не вазьмуся».
І зваліў яго спалох,
Пластам на падлогу лёг.
«Першым разам я дарую.
Але потым, як пачую
Ад цябе крутню-мутню,
Галаву з плячэй сатну.
Я такі! Паверыць можаш.
Але ты мяне трывожыш:
Ты хваліўся птушку Жар
Раздабыць, прынесці ў дар,
Каб аздобіць мне святліцу». -
«Цар, даруй мне! Небыліца!
Нехта зноў табе наплёў.
Я паклясціся гатоў -
Не хваліўся я нікому!
Пра пяро - то тут самому
Мне няёмка. А пра Жар...
Што ты, што ты, валадар!
Птушку гэтую не ведаў,
Не хачу наклікаць бедаў». -
«Ты спрачацца?! Ах, халоп!
Ды табе за гэта ў лоб!.. -
Аж затрос цар барадою. -
На зямлі ці пад вадою
Насаджу на кол цябе.
Так рашаю. Не саб'е
Ўбок ніхто мяне ніколі.
Цар я! Не цярплю сваволю!
Ды не думай, я не кат.
Вось канкрэтны мой загад:
Тыдні тры даю на ловы.
І каб дар той адмысловы,
Каб Жар-птушку мне прынёс.
Сам рашаеш ты свой лёс!
Вон, халоп!»
Іван у слёзы:
Ведаў царскія пагрозы.
У адрыну да дружка
Ён пайшоў, да гарбунка.

А канёк, як толькі ўбачыў,

Што Іванка ледзь не плача,
Зразу перастаў скакаць
І круціцца-віраваць.
«Ванька, што ж ты невясёлы?
Ты ж не босы і не голы, -
Кажа так яму канёк,
Сам жа круць-верць, як мянёк. -
Шчыра мне ўсё раскажы,
Што на сэрцы, на душы.
Захварэў ты? Нездаровы?
Палячыць цябе гатовы.
Можа, нейкі ліхадзей
Пад цябе падкоп вядзе?»
Ён канька абняў, прылашчыў:
«Чалавек я ўжо прапашчы...
Цар пяро маё займеў
І Жар-птушку захацеў.
Не злаўлю - на кол насадзіць.
Што ты можаш мне парадзіць?»
І сказаў яму канёк,
Даўгавухі гарбунок:
«Каб мяне тады паслухаў,
Не было б цяпер так туга.
Але ты падняў пяро,
І пайшло не на дабро.
Толькі я скажу па дружбе:
Гэта ўсё яшчэ не служба.
Служба ўперадзе, Ванёк.
Цяжкі будзе твой хлябок!
Да цара ідзі, не грэбуй,
І скажы, што ночвы трэба.
А лепш - двое. І пшано,
І заморскае віно.
Каб далі ўсё па заказу
Безумоўна, хутка, зразу.
Выязджаем раніцой...»

З трохі ўзнятай галавой -

Добрыя пачуў парады! -
Ваня крочыць у палаты.
«Каб было, цар, шыта-крыта,
Ночвы трэба ці карыты.
І чысцюткае пшано,
І заморскае віно.
Каб усё без тралі-валі
Слугі мне павыдавалі.
Заўтра рана, ледзь усход,
Мы адправімся ў паход».
Цар паслухаўся Івана
І паслаў сваіх падданых
Па заказу ўсё набраць
І Ванюшку паказаць,
Каб упэўніўся, што тое,
Не падмена, не другое.
Малайцом яго назваў
І - «Шчасліва!» - пажадаў.
А назаўтра, вельмі рана,
Разбудзіў канёк Івана:
«Гэй, Іванка! Хопіць спаць!
Трэба птушку даставаць!»
Ваня наш хутчэй падняўся,
У дарогу ўраз сабраўся.
Двое ночваў і пшано,
І заморскае віно
Не забыў. Узяў і хлеба,
Бо заўсёды ў ім патрэба.
Жуючы на поўны рот,
Скіраваў канька на ўсход.
«Добра, што цяплей адзеўся!» -
Наш Іван ямчэй усеўся,
Лоб старанна пахрысціў
І наўскач канька пусціў.
Цэлы тыдзень праскакалі,
Ля густога лесу сталі.
І тады яму канёк,
Даўгавухі гарбунок,
Кажа гэтак: «Слухай, Ваня.
Сярод лесу, на паляне
Узвышаецца гара,
Спрэс да верху з серабра.
Там цячэ адна крыніца,
Вельмі смачная вадзіца,
І Жар-птушкі мкнуць туды,
Каб напіцца той вады.
Там засаду на іх зробім,
Там Жар-птушку мы і зловім».
Гарбунок, малы вушан,
Між гарбоў сядзіць Іван,
Выбягае на паляну.
Заняло тут дух Івану:
Што за цуд, за прыгажосць!
Мора кветак-красак скрозь.
А кране прывольны ветрык
Каляровых красак нетры -
Нібы іскры стуль ляцяць
І вясёлкай зіхацяць.
Пасярод жа той паляны,
Нібы воблака, зіхмяна
Угору мкне сама гара -
Спрэс да верху з серабра!
Быццам сонца там начуе,
Канты ў золата фарбуе.
Пішчык-верх тае гары
Свечкай-полымем гарыць.

Вось канёк па касагоры

З Ванькам нашым лезе ўгору.
Да крыніцы дабрылі,
Ля якой шчэ не былі.
Гарбунок Івану кажа:
«Скора ноч тут скрозь заляжа.
Сып у ночвы ты пшано,
Лі заморскае віно,
Размяшай усё ў іх разам.
А сябе сам не паказвай.
Пад другія ночвы лезь
І закрыйся добра ўвесь.
На світанні, да зарніцы,
Птушкі будуць ля крыніцы.
Як пачнуць пшано кляваць
Ды па-свойму гергетаць,
Ухапі адну, што бліжай!
Птушка Жар табе не чыжык,
Моцазна ў руках трымай,
Крык «Напомач!» падымай.
Падбягу сюды як бачыш». -
«А ў Жар-птушкі хвост гарачы?
Можна рукі апячы,
Як схапіць і валачы».
Не сказаў канёк нічога,
Бо адольвала знямога.
Знік дружок з яго вачэй:
Падкарміцца бег хутчэй.
Ваню ж справа - як забава.
«Ха... Разумнік я, мне - слава:
Рукавіцы захапіў!» -
І, мармычучы матыў,
Ванька ўсё зрабіў як трэба.
Дажаваў астаткі хлеба,
Пад начоўкі ўміг залез -
Меў у гэтым інтарэс.
Вось паўночнаю парою
Цемра знікла над гарою,
Сталі птушкі падлятаць,
Ды ляцяць усё, ляцяць.
Стаў гармідар тут вялікі,
Лопат крылаў, сварка, крыкі.
«Ды іх тут дзесяткаў з пяць!
Д'ябал столькі змог сабраць...
Каб усіх пералавіць
Ды прадаць... Эх, можна б жыць!
Не, замнога... Тут няўвязка...
Хараство якое!.. Казка!..
Нашым курыцам да іх
Ох, далёка...»
І ў той міг
Папаўзлі бліжэй начоўкі.
Шлях Івана быў нядоўгі -
Скок з-пад схованкі наўпрост
Да Жар-птушкі - цап за хвост!
«Гэй, канёчак-гарбуночак!
Прыбягай хутчэй, дружочак!
Ёсць адна! Схапіў! Злавіў!»
Закрычаў, загаласіў.
А Жар-птушкі - нуль увагі,
Пап'янелі з пшоннай брагі,
Пачалі мацней крычаць
І не хочуць уцякаць.

Гарбунок падбег імгненна.

«Ты зрабіў усё адменна!
А цяпер хутчэй, дружок,
Пасадзі яе ў мяшок.
Толькі завяжы старанна, -
Кажа конік да Івана, -
І на шыю мне прыладзь...» -
«Пачакай, дай распужаць
Мне Жар-птушак гэтых п'яных,
Ад іх рыкаў несціханых
Галава ажно трашчыць.
Гэй, канчайце сваю сварку!
Зачыняю гаспадарку!»
І ўсё бегаў і ганяў,
Рукавіцамі шпурляў.
І нарэшце падняліся,
Кругам вогненным звіліся,
Пацягнуліся ў той бок,
Дзе была гара аблок.
Памахаў ім рукавіцай,
Напаіў канька з крыніцы.
Што ж, адклад ідзе не ў лад,
Ехаць трэба ўжо назад.

У сталіцу прыскакалі -

І ў палац, хоць не чакалі.
«Што - Жар-птушка ваша дзе?» -
Тонам грозным цар вядзе.
Сам за спальнікам цікуе -
Як на ўсё ён рэагуе?
Можа, спальнік гэты хлус?
Ці патрэбен з ім хаўрус?
З хвалявання і дакукі
Спальнік згрыз сабе ўсе рукі.
Ванька ж кажа: «Птушка тут...
Толькі вось які статут:
Вокны хай зачыняць служкі,
Раптам не ўпільнуем птушкі?»
І Ванюша свой мяшок
Да стальніцы павалок.
Слугі ўраз папрыбягалі
Вокны ўсе пазачынялі.
Мех на стол Іван падняў
І аборку развязаў.
Быў агульны выкрык: «Ах!»
Быў ва ўсіх адзіны страх.
Вочы ўсе пазатулялі,
Ад стала паадступалі.
Цар крычыць на ўвесь базар:
«Ой, ратуйце! Ой, пажар!
Вёдры ўсе хутчэй хапайце!
І тушыце! Залівайце!»
«Што ты, цар? Які пажар?
Гэта свеціць птушка Жар! -
Ледзь не ўпаў Іван ад смеху. -
Бачыш, добрую пацеху,
Бацька цар, табе здабыў...» -
«Я заўжды цябе любіў, -
Адказаў так цар Івану. -
Службу справіў беззаганна.
Чым жа аддарыць такім?
Будзеш царскім страмянным^[4]».
Як пачуў такое спальнік,
Што ў канюшні быў начальнік,
Мармытнуў сабе пад нос:
«Ну, пастой, малакасос!
Пакуль казку будуць баяць,
Шмат разоў змагу абхаяць.
Зноў цябе я падвяду,
Дурань Ванька, пад бяду!»

Мо праз дзён якія дваццаць

Зборні пачалі збірацца,
Кухары і ўвесь прыдвор,
Малайцы як на падбор.
Са збана мядочак смокчуць
І як жарабцы рагочуць.
Вельмі ж цешыў Еруслан,
Хоць у сказках скрозь падман.
«Эх, - адзін слуга сказаў, -
Я сягоннячы дастаў
У суседа цуд, не кніжку,
Думаў, пачытаю крышку.
А як сеў, дык і не ўстаць,
І вачэй не адарваць.
От цікава дык цікава!» -
«Што нам гэткая заява?
Ты вазьмі, брат, удружы,
Хоць адну ды раскажы». -
«Пяць у кніжцы гэтай казак,
Дык якую ж мне расказваць?
Адна казка пра бабра,
А другая пра цара,
А для трэцяга заходу -
Пра баярыню з усходу.
А ў чацвёртай - князь Бабыл.
Казка пятая... Забыў!
От жа памяць, от жа памяць...
І не ўспомніць, і не ўцяміць.
Круціцца на языку,
Як сарока на суку». -
«Пэўна, тамака дзяўчына,
Пра яе і сказ-быліна?» -
«Праўду кажаш!.. Дзеўка там,
Праз яе ўвесь тарарам.
Прыгажуня Цар-дзяўчына,
І яна ўсяму прычына.
Дык якую збаяць вам?» -
«Пра цароў не трэба нам!» -
«Пра дзявок паслухаць люба,
Хоць яны для нас і згуба». -
«Трэба ж неяк бавіць час!»
І слуга пачаў расказ,
Для раскачкі з насалодай
Смактануў спаважна мёду.

«У канцы зямлі ёсць край,

Там разліўся не ручай.
Там па моры-акіяне
Ездзяць толькі басурмане.
З праваслаўнае зямлі
Людзі там шчэ не былі.
З акіяна вельмі хутка
Ад гасцей пайшла пагудка,
І дайшоў сюды той гуд,
Што жыве там дзеўка-цуд.
Маці ў дзеўкі - месяц ясны.
Сонца - брат яе прыязны.
Дзеўку бачылі не раз,
Выплывала на паказ
У футэрку - заглядзенне,
Бляск і чырвань на адзенні.
Шлюпка золатам гарыць,
Серабром вясло зіхціць.
Песні хораша спявае
І на гусельках іграе...»

Спальнік тут з палатак скок!

Прыпусціўся з усіх ног
Да цара ў яго святліцу.
Ледзь паспеў перахрысціцца,
Аб падлогу грук ілбом,
Аж уздрыгвае ўвесь дом:
«Як з павіннай галавою,
Цар, схіліўся прад табою.
Гаварыць мне загадай,
За дзярзоту не карай». -
«Гавары, ды праўду толькі,
Не хлусі мне тут ніколькі!» -
З ложка цар яму крычыць.
Спальнік мусіў гаварыць:
«Сёння ў кухні мы былі,
За цябе, наш цар, пілі.
Пачалі расказваць казкі...
Дык адзін з нас без падказкі
Пра Цар-дзеўку расказаў,
Прыгажуню - свет не знаў!
І жыве на акіяне,
Скрозь адны там басурмане...
Дык твой царскі страмянны,
Выхваляка запісны,
Кажа: «Ведаю дзяўчыну.
І паехаў бы ў краіну,
Каб здабыць яе».
Іван
Меў зусім цвярозы стан!
Барадой тваёй клянецца
Ды яшчэ з цябе смяецца!» -
«Гэй! Івана мне сюды! -
Цар у гневе быў круты, -
Прывядзіце таго блазна!» -
Паказаў на двор выразна.
А Іван так моцна спаў,
Нібы цэлы дзень араў.
Слугі Ваню разбудзілі
І спачатку пасадзілі,
Потым Ваню паднялі
І ў палаты павялі.
Спальнік зноў за печ схаваўся,
Ён пачуць усё стараўся.
«Пагаворым насур'ёз:
На цябе прыйшоў данос.
Сэрца зноў цару трывожыш...
Сёння ты хваліўся: можаш
Цар-дзяўчыну адшукаць,
Хараства - не апісаць! -
І прывезці назаўжды
Да мяне ў палац сюды». -
«Што ты, бацюхна! Як можна!
Мо праз сон, неасцярожна
Балбатнуў, чаго не след». -
«Мне пярэчыць?! Дармаед!
Ну і царства... Адны злыдні!
Тэрмін я даю тры тыдні.
Каб за гэты час дастаў
Дзеўку і прад вочы стаў.
Бо, клянуся барадою,
На зямлі ці пад вадою
Пасаджу на кол як бач. -
І пракаркаў, як крумкач: -
«Прэч, халоп!» Іван заплакаў:
Ну не цар стаў, а сабака!
І ў адрыну да дружка
Ён пайшоў, да гарбунка.
Кажа так яму канёк,
Сам жа круць-верць, як мянёк:
«Ванька, што ж ты невясёлы?
Ты ж не босы і не голы.
Шчыра мне ўсё раскажы,
Што на сэрцы, на душы.
Захварэў ты, нездаровы?
Памагчы табе гатовы.
Ці якісьці ліхадзей
Пад цябе падкоп вядзе?» -
«Зноў бяда мяне спаткала.
Бацюхну Жар-птушкі мала.
Цар-дзяўчыну хоча мець,
Каб крыху памаладзець.
І клянецца барадою,
Што расправіцца са мною».
Тут сказаў яму канёк,
Даўгавухі гарбунок:
«Каб мяне тады паслухаў,
Не была б такая скруха.
Але ты падняў пяро,
І пайшло не на дабро.
Ды скажу табе па дружбе:
Гэта ўсё яшчэ не служба.
Служба ўперадзе, Ванёк,
Цяжкі будзе твой хлябок.
Да цара ідзі ў палаты
І для справы, не для платы
Папрасі два ручнікі,
Неўжываныя нікім.
Шырыня - як можна болей!
І ніхто каб, і ніколі
Прыгажэйшых не знайшоў,
Патрасуць хай царскі схоў.
Як на месца мы прыбудзем,
Мець таксама трэба будзе
Шыты золатам шацёр
Ды абедзенны прыбор,
Не абы-які - саксонскі,
І прысмакаў - лепш заморскіх.

Хоць і цяжка на душы,

Да цара Іван спяшыць,
Без прадмовы пачынае
І што трэба замаўляе:
«Трэба мне два ручнікі,
Неўжываныя нікім.
Шырыня - як можна болей!
І ніхто каб, і ніколі
Прыгажэйшых не знайшоў -
Перавернуць хай ваш схоў -
Як на месца мы прыбудзем,
Мець таксама трэба будзе
Шыты золатам шацёр
Ды абедзенны прыбор,
Не абы-які - саксонскі,
І прысмакаў - лепш заморскіх.
Бо іначай не злавіць...» -
«Малайчына! Так і быць!» -
З ложка цар аднак не ўстаў,
З ложка слугам загадаў
У каморах ператрэсці,
Падабраць усё, прынесці.
Пажадаў яму: «Шчасліва!
Каб хутчэй прывёз мне дзіва!»
На дасвецці, вельмі рана,
Разбудзіў канёк Івана:
«Гаспадар мой! Уставай!
Нас чужы чакае край!»
Ваня хуценька падняўся,
У дарогу ўраз сабраўся.
Ручнікі ўзяў і шацёр,
І абедзенны прыбор,
Не абы-які - саксонскі,
Смакаў розных, больш заморскіх.
У мяшок дарожны склаў
І аборкай завязаў.
Не забыў, узяў і хлеба,
Бо заўсёды ў ім патрэба.
Жуючы на поўны рот,
Скіраваў канька на ўсход.

Восьмы дзень былі ў дарозе,

Восьмы дзень жылі ў трывозе.
Трапілі нарэшце ў лес,
Ды з канька Іван не злез.
«Бачыш, Ваня, вунь дарогу?
Пойдзем ёю з асцярогай,
Скора ўбачым акіян.
Там Цар-дзеўка без заган
Круглы год у адзіноце
Па сваёй жыве ахвоце.
Толькі два разы на год
Адпраўляецца ў паход.
На зямлю да нас прыходзіць,
Доўгі дзень з сабой прыводзіць».
Прыскакалі на мысок.
Скрозь па беразе пясок.
Хвалі зрэдку набягаюць,
З шумам, пенай асядаюць.
З гарбунка Іванка злез,
Азіраецца на лес,
Гарбунка па шыі гладзіць.
А канёк яму і радзіць:
«Тут во лепш... Стаўляй шацёр.
Ручнікі сцялі. Прыбор
Расстаўляй, кладзі прысмакі.
Зробіць добра ўсё не ўсякі.
Сам лажыся за шацёр
І вядзі як след дазор.
Бачыш? Шлюпка вунь мільгае!
Цар-дзяўчына падплывае.
Зойдзе хай, паесць, пап'е;
А як песню запяе
І на гуслях заіграе, -
Лепшай хвілі не бывае.
Смела ўнутр шатра ўбягай
І Цар-дзеўчыну хапай.
Мне ж крычы, каб бег на помач,
Я дзе-небудзь буду побач.
Ды глядзі - трымай фасон,
Адганяй, як можаш, сон.
Бо заснеш - пішы прапала,
Бед надарыцца нямала».
Гарбунок з вачэй прапаў,
А Іван прасвідраваў
Дзірку (ох, гэты хлапчына!),
Каб падглядваць за дзяўчынай.

Не цягнуўся б гэтак час,

Каб цярпення быў запас.
Падплыла дзяўчына ў поўдзень.
«А куды спачатку пойдзе?» -
Ванька думае, гадае.
Дзеўка ж тузае, штурхае,
Цягне шлюпку на пясок,
Вось апошні ўжо рывок...
Ваня дзеўку аглядае
Нездаволена, а тая
З гуслямі ідзе ў шацёр
І садзіцца за прыбор.
«Хо! Дык вось яна якая!
А ў той казцы не такая.
Там красуня хоць куды,
З гэтай ссохнеш ад нуды, -
Страмянны так разважае. -
Бледная сама якая!..
Хараство дзе і краса?
Каб дзяўчына ж хоць - аса!
Тры вяршкі ўсяго ў абхваце.
Што за стан! Цару не вадзіць.
Ці палюбіцца яму?
Я ж і дарма не вазьму.
Куранячыя і ножкі...
Не, такую б я ні трошкі
Пакахаць, канёк, не змог.
Ад такіх ратуй нас Бог!»
Тут царэўна так зайграла
І салодка заспявала,
Што Іван, не ўцяміў як,
Прыхінуўся на кулак
І заснуў, нібы дзіцятка,
Каля роднай сваёй маткі.

Захад ціха дагараў...

Гарбунок прыбег, заржаў,
Ваню таўхануў пад бок:
«Спіш, каханы гулубок?
Можаш спаць ужо да ранку.
Не мяне, канька, - Іванку
Уссадзяць хуценька на кол!»
Ваня ўчуў яго падкол
І заплакаў, не стрымаўся,
Шчыра гарбунку пакляўся:
Больш ніколі не засне.
«Ты даруй, канёчак, мне!» -
«Бог няхай табе даруе, -
Гарбунок яго шкадуе. -
Ранкам дзеўка тая зноў
Прыплыве, нібы дамоў.
Можа, Ваня, гэтак стацца -
Пашанцуе адыграцца.
А як толькі зноў заснеш -
Кары царскай не мінеш!»
І прапаў з вачэй канёк,
А Іван наш з усіх ног
Прыпусціў да акіяна,
Дзе прыбой цягаў старанна
І выкідваў рэшткі зноў
Ад разбітых караблёў.
З іх цвікоў дастаў нямала:
Сну насунецца навала -
Будзе сам сябе калоць,
Каб дрымоту пабароць.

Новы ранак наступае,

Цар-дзяўчына падплывае.
Толькі сонцава сястра
Не спяшае да шатра.
Покуль шлюпка стала толкам,
Зноў валтузілася доўга.
Потым з гуслямі ў шацёр
І адразу за прыбор...
А як дзіўна заіграла
І салодка заспявала,
Зноў прыйшоў аднекуль сон,
Ледзь не ўзяў яго ў палон.
Але Ванька не паддаўся,
На дзяўчыну раззлаваўся:
«Ах ты, дрэнь! Мяне дурыць?!
Хочаш зноў заваражыць?» -
І ў шацёр ён убягае,
За касу яе хапае.
«Эй, канёк, хутчэй бяжы!
Гарбуночак, памажы!» -
«Ну, Іван, ты малайчына!
Дык мацней трымай дзяўчыну.
Што ў яе цяпер наўме,
Мы не знаем. На мяне
Трэба вам хутчэй садзіцца,
І паскачам у сталіцу».
Толькі селі - і канёк
Прыпусціўся з усіх ног...

Ля палаца бег спынілі.

Тут іх зразу акружылі...
Да царэўны выбег цар:
«О, які цудоўны дар!»
І, ступаючы няпэўна,
У палац вядзе царэўну.
Вочы ў вочы ёй глядзіць,
Ад кахання аж дрыжыць.
Пасадзіў за стол дубовы.
Галасочак стаў мядовы:
«Як не бачыў - уздыхаў,
А пабачыў - пакахаў!
Сэрца ты майго зарніца!
Пагаджайся быць царыцай!
Зноў я стаў, як малады,
Зноў жаніх я хоць куды!
Чары-дзівы твае вочы
Не дадуць мне спаць уночы,
Не дадуць забыцца ўдзень,
Хоць трубі, як той алень.
Скажаш ласкавае слова -
Да вяселля ўсё гатова, -
Заўтра ж пойдзем возьмем шлюб!
Не маўчы... Табе я люб?»
Ні паўслова не сказала,
Бы цара не існавала,
Адвярнулася ў куток -
Мо такі дала зарок?
Цар ніколькі не ўзлаваўся,
Яшчэ болей закахаўся.
На адно калена стаў,
Ручкі ёй абцалаваў.
Як дурыў, зноў дурыць голаў:
«Ці табе я не пад нораў?
Хіба ёсць мая віна,
Што я п'яны без віна?»
І адказвае царэўна
Ціха, ласкава, не гнеўна:
«Калі хочаш заняволіць,
Трэба просьбу задаволіць.
Трэба за тры дні дастаць -
Хопіць там яму ляжаць -
Мой пярсцёнак з акіяна». -
«Гэй! Падаць сюды Івана!» -
Цар адразу закрычаў
І ледзь сам не паімчаў.

Да цара Іван прыходзіць,

Думае: «Эх, зноў нашкодзіць!
Ну - не цар стаў, а тыран!» -
«Едзь хутчэй на акіян! -
Царскі голас грозны, гнеўны. -
Персцень з дна дастань царэўнін!
А дастанеш мне яго,
Надару табе ўсяго». -
«Я ледзь-ледзь цягаю ногі
Яшчэ з першай той дарогі.
А ты зноў на акіян...» -
Кажа так цару Іван.
«Як ты, шэльма, мог забыцца?!
Я ж хачу з ёй ажаніцца!
Мо глухі ты? Чуў загад?
Каб з пярсцёнкам ты назад
За тры дні вярнуўся. Ясна?
Яшчэ лепш, калі дачасна».
Тут Іван хацеў пайсці,
Каб пустое не чаўпці.
«Ваня, слухай! Ты ж разумны...
Ты ў мой церам ізумрудны
Па дарозе завітай.
Мамачцы паклон аддай, -
Так сказала Цар-дзяўчына. -
А як знойдзецца хвіліна,
Далікатна распытай...
Толькі, цур, не папракай!
Скажаш: дочка ведаць хоча,
Чаму маці па тры ночы
Ад яе хавае твар?
Днём такі ж гняткі цяжар,
Бо і братка мой харошы
Стаў таксама многа горшы.
Хоць бы промнік мне паслаў!
Хоць бы вестачку падаў!
Як захутаецца ў хмары -
Быццам адбывае кару». -
«А хто маці і хто брат?
Не казаць жа мне наўгад». -
«Слухай! Месяц - мая маці.
Сонца - мой капрызны брацік». -
«Зразумела. Я пайшоў!» -
«Праз тры дні - назад! Дамоў!» -
Цар яму крычыць у спіну.
Ваня хутка іх пакінуў.
І ў адрыну да дружка
Ён пайшоў, да гарбунка.

«Зноў Іванка невясёлы...

А не босы ж і не голы,
Шмат усякае яды...» -
«Каб жа толькі той бяды!
Бач, надумаў цар жаніцца,
Робіць дзеўчыну царыцай.
Ім пярсцёнак падавай,
З акіяна даставай.
Церам трэба нам знайсці,
К сонцу, к месяцу зайсці.
Месяц ясны - яе маці,
Сонца - большы яе брацік.
Ды не проста завітаць -
Пра яе ўсё расказаць,
Распытаць пра сёе-тое,
Вось заданне, брат, якое...
Гарбуночак, выручай,
Бо мяне бярэ адчай!» -
«Я скажу табе па дружбе:
Гэта ўсё яшчэ не служба.
Служба ўперадзе, Ванёк.
Цяжкі будзе твой хлябок!
Заўтра ўстанем вельмі рана,
Паімчым да акіяна.
Сёння ж не перажывай,
Спаць лажыся, спачывай».

Паўставалі ў добры час.

Тры цыбуліны ў запас
Ваня ўзяў, адзеўся цёпла,
На канька залез, галёкнуў...
Эх, няблізкі ў хлопца шлях!
Ды раскажам мы пасля
Вам пра ўсё... Крыху спачну,
Потым зноў пісаць пачну.