Хрыстос прызямліўся ў Гародні

Істоты, якія непрыкметна для ўсіх вылецелі з ратоў у кардынала і дамініканца, у рай увайсці, бадай што, не здолелі б. Таму што не былі яны белыя, і празрыстых хітончыкаў на іх не было.

Былі яны зусім голыя, як Ева ў касцюме Адама, сабою цёмныя, з «зубкамі, як часнык» і «хвосьцікам, як памялцо», па словах неўміручай народнай песні пра смерць карчмара Лейбы.

Яны вылецелі, пакруціліся над галовамі гаспадароў і, счапіўшыся хвастамі, весела ўзляцелі ўгору.

І адразу тыя двое, што гаварылі такія мярзотна-разумныя і страшныя рэчы, забыліся на іх, забыліся нават на тыя мудрагелістыя словы, якія толькі што так лёгка вымаўлялі іхнія вусны. Нібы замкнула ім рот.

Бо гэта пакінулі іхняе цела душы той справы, якую ўсе яны рабілі. Засталася яе закасцянелая абалонка.

Можа быць, што прыродны балван, які нават ніколі не чуў… ну, скажам, аб Платоне, аб'ектыўна служыць папоўшчыне, менавіта таму, што ён балван? Можа самаўпэўненае быдла, што ніколі не чула аб Ніцшэ, аб'ектыўна быць ніцшэанцам менавіта дзякуючы сваёй непісьменнай маніі велічы? Можа дурань, які скончыў два класы царкоўна-парафіяльнай школы і палічыў, што з яго досыць і што ён усё ведае, вучыць фізіка, як яму сепарыраваць плазму, і паэта, як яму карыстацца дольнікам і цэзурай? Можа. І хіба такім чынам, не ведаючы гэтага, ён не будзе служыць страшнай ідэі цемры? Будзе. Будуць.

Яны не ведалі такіх слоў, як «ідэя», «абсалютны дух», «чалавечнасць». Але ўсё сваё існаванне, усе свае ідэі яны паставілі на служэнне гэтаму абсалютнаму духу ў яго барацьбе з чалавечнасцю.

Цёмныя і брудныя, нават фізічна, яны не думалі, што плаванне Калумба і выданне Скарынай Бібліі на зразумелай мове — ёсць два ўдары з серыі смяротных удараў, якія наносіць іхняй догме новы Чалавек.

Але інстынктыўна яны адчувалі, што гэта в а р о ж а, што гэта баламуціць, непакоіць, што гэта асвятляе бязлітасным і смертаносным святлом тую ўтульную і цёмную гнойную жыжку, у якой яны кішэлі.

І таму яны змагаліся, то бок а б ' е к т ы ў н а дзейнічалі так, як быццам іхнія цёмныя мазгі разумелі і ведалі ўсё.

Магло б здацца (бо гэтая іхняя «дзейнасць» была паслядоўнай), што яны ўсё разумеюць, што яны нясцерпна-разумныя чорным сваім розумам, што яны — свядомыя воіны цемры. А яны былі проста людзі свайго саслоўя, якія баранілі сваю ўладу і «веліч», свой мяккі кавалак. Яны былі проста дзеці свайго часу, няшчаснага, хворага, гнойнага, сагнутага, калі чалавек быў амаль жывёлай і толькі сям-там выбіваліся наверх парасткі скарлючанага, але ўпартага і моцнага жыцця.

Яны былі гной, але няма такога гною, які не лічыў бы, што ён — вышэйшая субстанцыя, і не лічыў бы з'яўленне на ім зялёных парасткаў з'явай ніжэйшага парадку.

І супраць гэтага жыцця яны змагаліся насмерць, мала разумеючы, чаго змагаюцца, і ведаючы толькі, што — «т р э б а». А «т р э б а», якое клікала іх да нянавісці, была догма, гнюсная і даўно састарэлая, як усе догмы і панацэі*, ідэя ўсясветнай ваяўнічай царквы. І страшныя, і разумныя, і шкодныя яны былі толькі ў а г у л ь н а й сваёй дзейнасці, у в о г у л е, усе р а з а м. І ў гэтым быў знак, што яны аджылі.

* Панацэя — шарлатанскі сродак ад усіх бедаў.

Супраць іх біліся цяпер адзінкі. І справа гэтых Чалавекаў была мацнейшая за тупое функцыяніраванне гэтай сіфанафоры*.

* Вальнаплаваючыя марскія жывёлы тыпу кішэчнаполасцевых. Жывуць неразрыўнымі калоніямі, часам да 20 метраў даўжыні. Драпежнікі. Ловяць здабычу і ўжываюць яе на ўсю калонію.

Па-за служэннем сваёй страшнай ідэі яны былі людзі свайго часу, не разумнейшыя і не дурнейшыя за ўсіх людзей. Рабавалі, разважалі аб тым, колькі анёлаў можа змясціцца на вастрыі голкі і што было ў Бога спачатку, Слова або Дзея, баяліся падкопаў нячыстага, судзілі мышэй.

І таму, паказаўшы праз д'яблаў, што вылецелі ў іх з ратоў, аб'ектыўны сэнс іхняй ідэі і іхняй дзейнасці, я цяпер стану паказваць іх такімі, якія яны былі. А калі здарыцца ім сказаць нешта такое, што вышэй за іх саміх на чатыры галавы, — ведайце, што гэта паказвае свае рожкі бес, які зноў потайкам забраўся ў іхнія душы.

Бесы ўсё яшчэ віселі над галовамі коннікаў, чакалі.

Лотр ехаў і гідліва глядзеў па баках.

— Мне здаецца, вы вывезлі мяне паляваць на мышэй, — сказаў ён.

— Чаму?

— Глядзіце, — і кардынал запусціў доўгія белыя пальцы ў падплоеныя валасы.

На чорнай, як вугаль, зямлі варушылася жывое. Сотні мышэй сноўдалі ад аднаго квёлага парастка да другога, падточваючы іх.

— Шэрыя! — віскнула жанчына.

Лотр паказаў белыя зубы:

— Калі гэта тонкі намёк на адзенне нашага спадарожніка і ягоны ордэн…

Басяцкі засмяяўся:

— Тонка, ваша правялебнасць. Але гэта проста мышы. Бачыце, бягуць адусюль у Гародню. Як апошняя Божая кара. Чуюць, што там хлеб. Нічога, да мураваных складаў і свірнаў ім не дабрацца… А ўвогуле дрэнна. У горадзе іх з кожным днём прыбывае. Спасу няма. Нават з царкоўных скарбонак вылазяць мышы.

— Занадта старанна і дбайна ачышчаеце тыя скарбонкі?

— Не. Проста ў мяшчан ужо таксама амаль няма хлеба.

— То кіньце ім шчодрай рукой, — нявінна сказаў Лотр.

— Божы хлеб? А яны, няробы, зноў будуць лайдачыць?