Хвоi гавораць (на белорусском языке)

- Не пi, - абарочваецца да мяне дзядзька Язэп, -зашкодзiць.

I, як бы апраўдваючыся, звяртаецца да Варывончыка i Тамаша:

- Што ж з яго будзе за работнiк, калi ён нап'ецца?

- Можа вам дошчак не хапае? - клапоцiцца Тамаш.

У гумно раптам з'яўляюцца двое - вяртлявы i маленькi Пятрусь Мiхалiнчык i доўгi, тонкi i пануры Яўхiм Стрыгун, з вострым тварам, белымi валасамi i босы. Я гляджу на гэтую маўклiвую i нейкую нясмелую постаць, i мяне апаноўваюць думкi, што гэта, мусiць, прырода стварыла яго такiм для таго, каб якой-небудзь чулай натуры па-брацку трохi пасмяяцца над iм, а пасля над iм жа горка заплакаць. Ён глядзiць на нашу работу, i на твары яго, поўным рабацення, застыла нясмешная ўсмешка. Пятрусь Мiхалiнчык весела садзiцца каля Астапа Варывончыка, ляпае яго рукою па калене i падае голас:

- Я нюхам чую, дзе п'юць. Яўхiм мне памог: пацягнуў носам ды кажа хадзем.

- Жартуеш, - апраўдаўся Яўхiм.

- Я вам прынясу, хлопцы, другую шклянку, - па-гаспадарску клапоцiцца Тамаш.

- Хопiць i гэтае.

I я не ўспеў агледзецца, як Пятрусь Мiхалiнчык ёмка выпiў, крактануў i ўзяў кусок селядца. Тамаш паднёс Яўхiму. Той спачатку адмовiўся, а пасля, бачачы, што яго больш не просяць, узяў i выпiў. Адламаў кусок кiлбасы, агледзеў прытульную мясцiну на дошках, каб спакойна было есцi, сеў i пачаў паволi жаваць. Рэшту гарэлкi дапiлi неяк раптоўна Варывончык з Мiхалiнчыкам i адразу сталi смешна-вясёлымi.

- Я вам, браткi, прынясу чаго паесцi, - неяк радасна сказаў Тамаш; радасна, мусiць, затым, што ў яго гумне вясёлыя людзi.

Яму нiхто нiчога не адказаў, i ён, пастаяўшы трохi, падаўся спярша ў бок Яўхiма, а пасля пайшоў у хату.

Астап Варывончык, скрывiўшы раптам набок дробны твар свой, заспяваў:

Охцi мне, о-ох;

На балоце мо-о-ох...

Хлопец па дзяўчыне

Сем гадоў со-о-о-ох!..

Пятрусь Мiхалiнчык уставiўся вачыма ў яго твар, сцiснуў каля кiшэнь портак кулакi, з нецярплiвасцю чакаючы, пакуль той скончыць. Як скончыў, заспяваў раптам прыпеўку з другой песнi:

Там хадзiла, там гуляла

Дзеўка малада!..

Пасля падумаў трохi, махнуў рукою, змянiў раптам матыў песнi на вясёлы i паўтарыў:

Там хадзiла, там гуляла

Йэх!..

Дзеўка малада!..

Яўхiм спакойна жаваў кiлбасу.

Дзядзька Язэп стаў у варотах i глядзiць на пажоўклую траву перад гумном...

Ясна ад сонца i шырока ад першага подыху блiзкай восенi. Слаўна пахне з садоў бэрамi, блiшчаць першыя нiцi белага павуцiння; скрыпяць на вулiцы вазы - возяць познi авёс, але цiха ад пажаўцеўшых клёнаў... Плюхае вада i спяваюць пеўнi.

Стоячы, маўчыць дзядзька Язэп.

Астап i Пятрусь, палёгшы на мяккiх стружках, задумёна спяваюць:

Ой, за полем, полем ды за ўзгоркамi,

Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi

Ды шумела асака...

Дзядзька Язэп выйшаў з гумна i пайшоў паволi, босы, па траве.

Ой, ды як жа асака ды шумлiвая!..

Ой, шумела ж яна, як гаварлiвая...

Яўхiм узяў у рукi бутэльку, паглядзеў, што пустая, i палажыў назад, сеў i маўчаў, мусiць, слухаў:

А там беглi-грукацелi

Залатыя-вараныя...

Яўхiм адышоўся ўбок, прылёг каля сцяны на саломе i памог танклявым i доўгiм голасам:

Эй вы, э-э-ай-э-эй!..

Дзядзькi Язэпа нiдзе не вiдно.

Я выйшаў за вароты, глянуў на асеўшую сцяну пад жоўтыя клёны: на накошанай учора i прывяўшай за ноч палявой траве ляжаў нiцма дзядзька Язэп. Плечы яго траслiся, твар уехаў у траву, i з травою ж пераблыталiся чорна-сiвыя валасы на галаве. Я падышоў да яго i сеў.

Пахлi з гумна смалою стружкi, пахла з агародаў зямлёю. За платамi ў садах падалi спелыя яблыкi, i над намi спелi рабiны.

Уткнуўшыся тварам у траву, як малое дзiцянё, плакаў дзядзька Язэп.

IV

Над шырокай зямлёй пахне восенню, i яснымi днямi дзьме густы вецер. I шумяць-шумяць кусты над глыбакадумнаю рэчкай...

Дарога пазарастала патаптанай травою, часамi з далёкiх узгоркаў iмчыцца па ветры i асядае на яе пыл. Цяпер яна ад нядаўнiх дажджоў чыстая i ад сонца i ветру думна-вясёлая. На ёй ляжыць плуг, а з боку я - ляжу на ветры, гляджу, як за кустамi шыпшыны пасецца конь, i слухаю, як шумiць голле маладых асiн i бяроз. Адчуваецца, як пад iмi прэсна пахне рэчка.

Сягоння я зусiм не бачыў дзядзькi Язэпа. Цяпер ён не так нудзiць, больш можа гаварыць аб Мiхале - прывыкае патроху, што памёр ён.

Учора вечарам я таксама, як i раней, сядзеў з iм на прызбе. Ён весялейшы быў i расказваў са смехам, як Астап Варывончык леташняй зiмою пералазiў ноччу п'яны цераз калодзезь, думаючы, што гэта пералаз. Пералез i скочыў "на другi бок плота" i чуць не змерз у калодзезi, пакуль яго адтуль выцягнулi. Гэтую гiсторыю я многа раз чуў ад яго ж, i ён сам гэта ведаў, але гаварыў з вострымi славечкамi i смакаваў жартаўлiвыя фразы... Дося таксама хадзiла пад руку з студэнтам-практыкантам.

- Каморнiк? - сказаў цiха дзядзька Язэп, кiваючы галавою ў бок цёмнай пары.

- Ён.

I мы маўчалi, а я думаў:

"Дося зусiм маладзенькая, i яна, скажам, не можа разбiрацца ў сваiх пачуццях i ў людзях. Але i няўжо сам дзядзька Язэп адстаўляе мяне на другарадны план, i няўжо толькi затым, што той студэнт?"

Ад гэтых думак нешта ўсю ноч i цяпер скрабе мяне за сэрца. Хочацца iсцi некуды, нешта рабiць важнае, нешта большае, чым ляжаць тут, на гэтай дарозе.