Кхолламан цхьа де

– Бандиташ, йовсарш йукъахь йоцуш халкъ дийцал ахь? Украинехь, Белорусехь, Россехь кІезиг бу тахана бандиташ, дезертираш, даймахкана йамарт хилла нах? Фашисташкахьа бевлла, шайн даймахкана дуьхьал летарш? Полицайш? Ткъа Власовн эскар? ГІалгІазкхийн корпусаш? Юккъерчу Азерчу, Закавказерчу, Прибалтикерчу халкъийн легионаш? БІе эзарнаш бу уьш, фашисташкахьа, шайн халкъан даймахкан мостагІашкахьа а, бевлла, советски эскаршна духьал тІом беш, шайн къоман вежарийн цІий Іенош. Буй?

– Бу…, – корта таІийра Николай Кузьмича.

– XIapa тІом болабеллачу хьалхарчу шина шарахь шовзткъа эзар сов нохчо а, гІалгІа а вахана фронте. Царах дукхахберш – шайн лаамехь. Царах цхьа а стаг йийсаре ца вахана шайн лаамехь. Бертаза йийсаре нисбеллачу нохчех а, гІалгІайх а цхьа взвод а вовшех ца тохайелла фашисташка. ХІунда аьлча тхо цкъа а йамарт хилла дац даймахкана, халкъана, доттагІашна а, цхьанне а. Ткъа бандитех дерг аьлча, уьш бацара тхан. Цкъа а хилла а бац. Паччахьан эскарша тхан мохк дІалоцуш, дуьззинчу шина бІе шарахь царна дуьхьал тІом бина нохчийн халкъо. Оцу тІамехь ах халкъ хІаллакьхилча, уггар тоьллачуьра ах мохк шайгара дІабаьккхича, кхин дІа дуьхьало йан ницкъ ца тоьъча, паччахьан правительствоца машаре барт бина, тІом сацийра тхан дайша. Амма Нохчийчохь российски Іедал чІагІделча, паччахьан правительствос йамартлонца бохийра и барт. ТІаккха масазза а гІеттира халкъ. ХІор а гІаттам чекхболура нохчийн йарташ йагош, адам хІаллакдеш, Сибрех лоьхкуш. Йукъарчу гІаттамах догдиллина, амма паччахьан къизаллина, Іазапна, олаллина кІел севцца, лайш хилла баха ца луу нах, лаьмнашкахь, хьаннашкахь къайла а буьйлуш, цхьацца ша-ша, йа кегийрачу тобанашкахь цхьаьна а кхетий, партизански тІом бан буьйлира. Царах обаргаш олура, ткъа оьрсийн зорбанехь – абрекаш. Революци хилча, нохчийн, гІалгІайн халкъаш, цхьаъ санна, массо а стаг цуьнгахьа велира. ХІунда аьлча, большевикаша царна дош делира, бІешерашкахь цара сатийсина, шегахьа цара турпала къийсам латтийна, оцу къийсамехь бІе эзарнаш кІентий хІаллакьхилла маршо, латта а царна дала. Советан Іедалехьа тІамехь итт эзарнаш кІентий байъира, иттаннаш йарташ йагийра. Ткъа оццул хала тІамца, цІийца оха даьккхинчу Іедало а кхочуш ца дира шен дош.

Латта а ца делира, маршо а ца йелира. Колхозаш йохкуш, нехан долара бежана, сту, гота, ворданаш а дІайехира. Кулакаш бу бохуш, цхьа миска нах махках бехира. Тхан баккхий нах, Іеламнах а хІаллакбира. Тхан маьждигаш дохийра, КъорІанаш, жайнаш дагийра. Тхан дин, къоман гІиллакхаш сийсаздира.

– Иза-м массанхьа а хилира, Іалха. Шу доцчарна а…

– Хаьа суна. Кхин долу халкъаш, дуьхьало ца йеш, Іахарий санна, шайна арсаш хьоькхуьйтуш Іийра. Оха цкъа а ца лайна харцо, хийра олалла. Оха тхайн ницкъ ма-кхоччу къийсина Ежовн, Бериян чалтачашца. Цундела ца дезара тхан халкъ паччахьан Іедална а, хІинца долчунна а. ХІокху тІамехь тхан кІенташа жигара дакъалаьцна, турпала хьуьнарш гайтина. ТІом болабеллачу хьалхарчу шерашкахь пхеа нохчочунна турпалхочун цІераш техкина. Йерриг Ази, ах Европа дІа а лаьцна, цигара халкъаш лолле дерзийна, шина бІе шарахь сов Іийначу татаро-монголийн ханашка а ца къарделла тхан халкъ. Лам чу йуха а девлла, хаддаза тІемаш беш тхан дайша шина бІешарахь самалхадала ца битина уьш. Тхан махка тІехь хаддаза шовзткъа эзар тІемало а, уггар говза полководцаш а латто дезна церан. Немцой тхан махка кхаьчнехь, тхо царна къарлур дара моьтту хьуна? Цара тхан зударий сийсазбеш, нах бойъуш нохчий таьІна Іийр бара моьтту хьуна? Оха тхешан латта къахьдийр дара царна! Тхо йамарт ца хилла дела, кІилло ца хилла дела, тхуна маршо йезарна даьхна тхо махках. Йамарт болчарна, харцонаш лелочарна, къизачарна дуьхьал къийсарна, маршо, нийсо йезарна даьхна тхо махках!

ЦІа чохь цхьана йукъана тийналла хІоьттира. Иштта, цхьа дагна бала Іаьткъича бен кху тІаьххьарчу шина баттахь цигаьрка ца узуш волчу Іалхас, шена цигаьрка а хьарчийна, боккха баьккхина кІур пехашна кІорге чууьйзира. Цунна дуьхьалхІоьттира, пхи бутт хьалха ша госпиталера араваьлча, винчу лаьмнашка вахар. Грознера дІа гІаш воьдура иза. ХІетта йирзинчу чевнаша хаамаш бора некъ бан воьлча. Къаьсттина чІу бойначу настаро. Цхьаннахьа а ца гора нохчо. Аренца йарташкахь – хІетта кхуза кхалхо болийна оьрсий, лам чу воьлча – суьйлий. Дай цІера бевлча, тишделла цІенош, ков-керташ. Доьхна некъаш, тІайш. ГІийла лаьтта кешнаш. Акхадевлла лела жІаьлеш, цицигаш. Дукхахдолу цІенош, хІинца а керла дай схьакхачаза, даьсса лаьттара.

Къематде хІоьттинера Іалхин Даймахкахь.

Кхо де-буьйса даьккхира цо винчу йуьртахь. Дийнахь хьаннашка, лаьмнашка а воьдуш. Шен дай баьхначу, ша винчу, бераллехь ша левзинчу меттигашка тІаьххьара бІаьрг тоха. КхоалгІачу дийнахь тІаьххьара лаьмнашка а вахана, цхьана лекхачу орца тІе хьала а ваьлла, гондІа бІаьрг бетташ иза хиъна Іаш, цунна тІевеара герзаца кечвелла да а, ши кІант а.