Кхолламан цхьа де

Берса, вист ца хуьлуш, оьгІазе шен довхочуьнга а хьаьжна, доккха са а даьккхина, соне вогІавелира.

– Митькас дуьйцург бакъ дуй, Берса? – хаьттира Николай Кузьмича.

Берса вист ца хилира.

– Гой хьуна, Николай Кузьмич! Бакъду, дера-кх! ДІатийний? Вистхила йуьхь ма йац цуьнан!

– Ткъа хьо вист ма хила! Хьоьга ца хоьтту цо. Хьан гІоггІал воцу Берса ма дика лета хьох? Хьайн бехк нахана тІетатта ма гIepтa! – Берсегахьа гІодаьккхира Валентина Андреевнас.

Баркаллех буьзна ши бІаьрг Валентина Андреевне а хьажийна, йуха а охьатаьІира Берса.

«Бераш – бераш ду-кх, – ойла йора Николай Кузьмича, цаьршинга а хьоьжуш, – шайниг дуьтий ца Іа уьш цхьаннахьа а, цкъа а. Чевне хІума ца хуьлура царна йукъадогІург-м. Цхьа сахьт далале, тан а тайна, цхьаьний ловзуш дІаволалур ву. Амма Митька иштта дIавахийта тарлур дац. Цхьанна гечдахь, бисинарш а эвхьазбевр бу».

– ХІаъа, дера, ду шу, Митя, дика кІентий. Вокх-воккханиг жимачух лета. Кху цхьана баттахь масазза а низам талхийна ахь. Классан куьлйгалхочо масазза а валхийна хьо. Хьайн къена нана ас педсовете кхойкхийла лаьа хьуна? Хьан да вийча, дагна хилла чов ца йоьрзуш, синтем байна хьийза, хІинца хьох гІайгІа a хилла лела иза. Вайн ирсан, вайн даймехкан дуьхьа шен дахар дІаделлачу хьайн ден, тахана гена Польшехь фашистех леташ волчу хьайн вешин, йерриге халонаш эшош, шена там-товр ца лоьхуш, церан дуьхьа кху цІахь дийнахь-буса а къахьоьгучу хьайн ненан жимма мукъа а ойла йан йезара ахь. Хьан хенара пионераш, фронтехь фашистех леташ, халкъан турпалхой а хилла, дІахІиттина, ткъа хьо… Дийцина а хІун до цуьнан!

Николай Кузьмича, пхьаьрсийн голаш стоьла тІе а хІиттош, шина куьйга корта а лаьцна, охьа а таьІна, доккха садаьккхира. Митька корта а оллийна хІоьтина лаьттара.

– Уроке гІуо ший а. Амма, хаалахь, Митя, нагахь ишттаниг хьох йуха а далахь, хьо школера дІавоккхург хилар.

Митя сихха араиккхира, ткъа Берса, меттах а ца хьовш, ша лаьттачохь сецира.

– Вало, Берса, уроке дІагІо, – букъа тІе дайн куьг дуьллуш, шеца хьалха дІаозийра иза Валентина Андреевнас.

– Со жимма тІаьхьа соцу, Валентина Андреевна, – элира вукхо, хьала а ца таьІаш.

Валентина Андреевна бІаьргашца хаттар деш Николай Кузьмиче хьаьжира.

– Іадвитахьа, Валентина Андреевна. ТIаьхьа тІевогІур ву иза.

Берсин цхьадолчу аматаша Николай Кузьмична дагавоуьйтура 1942-чу шарахь тІамехь шен бІаьхаллин хьуьнаршца берриге махкахь гІараваьлла хилла нохчийн кІант Нурадилов Ханпаша. Сталинград мостагІex ларйеш турпала воьжна иза дІавоьллинера Донан лаьттахь. Иза дара Николай Кузьмична чов хилале нийсса кхо бутт хьалха. Бакъду, Николай Кузьмична и ша цкъа а ца гинера. Амма цунна дика дагадогІура иза вийначул тІаьхьа Донски фронтан политурхалло арахецна плакат. ХІинца а шена гуш санна хетара оцу тІера къоначу нохчийн кІентан сурт. Маж-мекх далаза горга йуьхь, баккъал а аьрзучух тера майра хьажар, некха тІехь ЦІечу Байракхан а, ЦІечу Седанан а ши орден. Советски Союзан Турпалхочун цІе вийначул тІаьхьа йелира цунна.

ХІетахь Ханпашех лаьцна поэто Долматовскийс йаздина, бІаьхойн уггар дезачех цхьаъ хилла дІахІоьттина илли хІинца а дагахь хаьара Николай Кузьмична, хІинца а, цкъацкъа, ша висча, лоххачу озаца шена олуш меттигаш а йора. Дагахь лаьттара плакатан цхьадолу могІанаш а:

… «ТІемало-наьрт, тІемало-аьрзу, тІемало-рыцарь – иза йу турпалхочун-пулеметчикан, гвардин старши сержантан, комсомольцан Нурадилов Ханпашин бакъ цІе…

…Нурадилов Ханпашас шега схьаэцнера доьналла долчу нохчийн халкъан тоьлла гІиллакхаш: цуьнан турпалалла а, аьрзунан каделла а, цуьнан майралла а, къонахалла а, доьналла а…

… Нурадиловс шен пулеметца 920 фашист хІаллаквина…

… Хьажал хьо, бІаьхо, ламанан аьрзунан, турпалчу пулеметчикан Нурадилов Ханпашин суьрте! Кавказан турпалан, нохчийн халкъан кІентан бІаьхаллин хьуьнарш тІамехь доьналлин масал хуьлда хьуна а, хьан накъосташна а…

…ТІамехь кхерам хІун йу ма хаалахь, нохчийн халкъан доьналла долчу кІанта ма-иэшайарра, майрра иэшайелахь Іожалла…»

Дерриге а шен фронтан дахарехь политрук хилла Николай Кузьмич, газеташ доьшуш, дукхазза а тІеІитталора нохчийн халкъан кІенташкара дийлинчу тІеман хьуьнарех лаьцна долчу дийцаршна. Амма даиманна а цуьнан даг чохь висинарг Ханпаша вара. Ца дицдора тІаьхьа «Известия» тІехь ша дешна Нурадиловн коша тIехь цуьнан командиро диначу къамелера довха дешнаш а:

«Ламанан аьрзу! Иллеш дукхадезара цунна. ДІадевр ду шераш. Керлачу, хазачу зІаьнаршца лепар ду вайн дахар. Ткьа Нохч-ГІалгІайчоьнан ирсечу кегийраша, Донан мехкарша, Украинан кІенташа гвардин старши сержантах Нурадилов Ханпашех иллеш бохур ду».

Уьш дерриге а цхьана секундехь хьаьвзира Николай Кузьмичан коьртехь. Ткъа Берса, дІавоьгІча санна, ша хІоьттинчохь меттах ца хьовш лаьттара. Хьехархо, и шиъ шаьшша а витина, арайелира.

– Берса, хьан соьца гІуллакх ду? – хаьттира цо, шен ойланаш дІа а лаьхкина.

КІанта, вист ца хуьлуш, корта таІийра.

– Схьадийцал, цІахь бохам-м ца хилла вайна? Воккха стаг цомгаш хилла?

Берсас корта ластийра.

– Йа хьо хьуо могаш вац? Го суна, хІокху деношкахь йуьхь тІера бос байна, гІийла ву хьо. ЦІахь йуург йац хьан? Схьавоьл суна улло.