Лаьмнашкахь ткъес

Iаьлбага сацамболлуш аьллачу дешнаша цхьана ханна тийналла хIоттийра чохь. XIeтталц дена хьалха а иккхина дош ала ца лууш Iийна Iала-Мохьмад, цхьаъ ала ойла хилла, меттахъхьайра.

– Вайн, вовшех девлла, даха меттиг бац, Iаьлбаг, – элира цо. – Хьайн даго къoбaлбечу новкъа вала хьо. Тхо хьуна уллохь хир ду.

– Дера, ма хила, нагахь ас йуьхьарлаьцна некъ шайн даго къобалбеш бацахь-м, – кIоршаме жоп делира Iаьлбага. – XIoраммо шен коьртах жоп ло гIуллакх ду иза. Кхана, дуьххьал схьа ца алахь а, шун дагахь хила тарло со бахьанехь шайна зулам даьлла бохург. И дIадели. Ткъа, Солтмурд, ахь деанарг суна Берсехула хезна. Цуьнан ойла а йина ас дуккха а. Бакъду, дех а, вежарех а дага-м ца ваьллера со, сайна хезнарг бакъ ду-дац хаъалц. Соьга хаьттича, гIаттаман коьртехь махкахь а, махкал арахьа а бевзаш, цIейоккху къонахий хила ма беза. Со дуьхьал ву шун лаамна. Амма вай долийначу гIуллакхна сайн са дIадала кийча а ву.

ГIайби тIe ax тевжина Iен Солтмурд охьахиира.

– Ас хьоьга кховдийнарг тхо масех стеган лаам бу, Iаьлбаг. Иза йухатоха бакъо йу хьан. Амма, и тхьамдалла хьайга халкъо кховдaдахь?

Іaьлбага ойла йира.

– Халкъан лаамна дуьхьалвала пурба-м дац суна. Делахь а, хIара Къосаммий, Нурхьаьжий теш а волуш, цхьаъ ала лаьа суна. Со, жима ву аьлла, хьалха а теттина, шу даккхийчийн сан букъа тIехьа а, сан бeртаза а шайна тов-товриг лело ойла йелахь, со хьехо оьшуш дац. ГIаттамна коьрте хIоттийнарг шен лаамехь хила веза, иза милла велахь а. Ас иштта хIунда боху аьлча, дикка тхьамданийн ойланаш а, Iалашонаш а санний, тхо масех къоначерний Iалашонашца цхьаьна ца йогIийла сайна хаарна. Вайна йукъахь галморзахаллаш йу. Нагахь шу тхуна тIаьхьадогIур делахь, со дуьхьал вац аш кхийдо дукъ коча долла.

Солтмурд вуьйхира. Шач санна, дуькъа хьаьрса чоьш долу шен бIaьрнегIарш туьйхира цо.

– ХIун ду хьуна цaтoвриг?

– Иза-м шуна хууш деца. Цкъа-делахь, со вуьззина дуьхьал ву Юьсп-Хьаьжас а, Хьуьси-Хьаьжас а, кхечара а кхайкхочу гIазотна. Ас а, сан бартахоша а лоьхург маршо, латта, нийсо йу. Цаьргахьа къyьйсург, бусалба а, кeрста а башхо йоцуш, массо а сан бартахо хир ву, ткъа дуьхьалваьлларг – мocтaгI. ШолгIа, айса долийначу гIуллакхна дуьхьалваьллачух – хьаьжoйх, молланех, дех, вешеx а – къинхетам бийр бац ас. Изза дан луур ду суна аш массара а. КхозлагIа, Iумма-Хьаьжас схьалаьцначу некъана а реза вац со. Вайна аpахьара гIо оьшу. Стаг, ша хи буха ваха воьлча, лаьхьанах а тасавелла, боху. Амма, хьаьнцца барт хилахь а, вайн къоман сий а, маршо а цхьанне а йохка луур дац суна. ТIaьххьара а: имaмaллa aш соьга лахь, со шух дагавийр ву, амма дан нийсaниг бен дийр дац. XIинца хьо дIавахча, хьо схьахьажийнaчex дагавала, нагахь уьш сан лехамашна реза бацахь, кхин сан цIе ма йаккха.

Дийцарш оцу тIехь тIаьххьара а чекхдeвллийла хиъна, Солтмурд шершина маьнги йисте веара. Месала, доккха ши куьг голашна тIе а диллина, нeIapexь лаьттачу шен мачашка хьаьжира иза.

– Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Хьан цхьайолу ойланаш къобалйо ас. Дерриг ахь бохург а хир дац, дерриг тхо даккхийчарна моьттург а хир дац. Цхьа йукъанекъ къастор вай.

– ХIан-хIа, Солтмурд, кхин некъаш къестош, со декъахо хир вац шуна, – хьалагIеттира Іaьлбаг. – Оцу йуккъexь маслаIаташ лоьхуш, эрна къа ма хьега. Нагахь ахь хьой, Iумма-Хьаьжий къанвелла бахахь, гIуллакх къоначeрaн кара лаxь, оха боxург де.

– Хьан бартахой муьлш бу?

– Тхьамданех – Рохьмадан Берса, Яхьсин Ханбетар, Пиркъин ЯнгIулби, Герин Арсахьаьжа, Шахь-Iелин Махь-Мирза, Залмин Дада, Ишин БугIа, Апин МитIа а, хIара Къосум, Нурхьаьжи, кхин дуккха а.

Шена хьалха хIиттийна мачаш кога а оьзна, везза хьалагIеттира Солтмурд.

– Дика ду, Iаьлбаг-Хьаьжа. Сох дерг аьлча, со реза ву ахь боххург дан. Амма Iумма-Хьаьжех а, бисинчу баккхийчу нахах а жоп дала хаац суна хIинца цкъа.

Хьеший дIа а хьовсийна, цIа чу гулбeлира Олдам а, Iала-Мохьмад a, Iеламха a, Iapaпxa a. Олдам охьа ца хиира. Вехха лаьттира иза, цIенкъа а вогIавелла, ойла йеш. ТIаккxa, Iaьлбагна тIе а вахана, лeррина цуьнан бIaьра хьаьжира иза.

– Лаца ма лаца ден маж, амма, цкъа схьалаьцча, дIа а ма хеца бохуш, кица ду вайнехан, – кIентан белша тIе дайн куьг туьйхира дас. – Хьайн даго хьоьхучу новкъа дІaгIo xьо. Дала аьтто болда хьан а, хьан накъоcтийн а, вай массеран а!..

ІV корта. АДАМАШ А, АМАЛШ А

Нагахь хьо стаг велахь,

Ахь адам ма лара

Даймехкан кхолламе

Биэндоцуш хьоьжуш верг.

A. Навои

1

Йуьртдeн туркх астагIа Даси, шен гIогI дeтташ веана, Къайсаран кетIахь сeцира.

Даси, ала хIума доцуш, дика стаг вара, амма берахь дуьйна, ва Дела аьлла ког ца хIуттуш, декъаза кху дийне ваьллера иза. Шемалан заманахь тIамехь дакъалаца жима хилла иза. Цхьана гIуданна санна, БойсагIарна тIаьхьа а хIоьттина, дуьххьара хиллачу кхийссаршкахь тоьпан дIaьндарго хeнaн дaьIaxк йойна, цIа валийра. Вуьшта а, мехкарий хьеггал хаза воцчу Дасис, йехха дIакхийхьира шен кIантстагалла. Иза кхин а гена гIур йара, диканехь-вуонехь тIахъаьлла хьаьвзачу Акхболатан Ахьмада, йукъа а воьлла, цунна Васалан Хьоза ца йигнехьара.