Мейрхан Абдильдин: негелі мір. Вып. 22

Таы бір жйт. 1988 жылы жазда мен азіргі белгілі хирург – академик М.А. Алиевпен Кисловодскіде дем алып, енді Алматыа келсем, алада азМУ-ды ректорын сайлау тіп жатыр екен. Мндай демократиялы сайлауа дмпу болан М.С. Горбачевты демократия жне жариялылы деген саясаты себеп болса керек. міткерлерді (кандидаттарды) ішіне мені де осып ойыпты. Ол кезде ректорды, проректорды жне деканны орнына резерв дайындайтын тртіп болатын. Мен сол ректорды ызметіне бірінші болып резервте транмын. Демократияны сатау шін мені кіргізбесе болмайды екен. Сонымен не керек ректорды орнына 10 міткер жиналды. Біраз сынатардан ттік. Аыры азМУ-ды кеейтілген лкен ылыми кеесіне трт адам тстік. Ойламаан жерде, тіпті бірінші турда, лкен басымдылыпен азМУ-ды ректоры болып сайландым. Халыты кзарасы осылай болды, ал бастытарды кілдері (Орталы комитетті, обкомны жне жоары білім беру министрлігіні) бірі де мені ттытамады. Мны себебі, оларды здеріні ткіземіз деп жрген адамдары болан екен.

Мені негізгі ылыми ебектерім, жоарыда айтыландай, ЖСТ-даы денелер озалысыны крделі мселелері. Біз осы теориядаы денелерді ілгерілемелі жне айналмалы озалыстарыны релятивтік тедеулерін негіздедік. Эйнштейнні гравитациялы теориясыны механикасыны мселелерін зерттеуді жаа дістерін бердік. Жалпы салыстырмалы теориясындаы денелер озалысыны адиабатты теориясын рды. Денені з сінен айналысы жніндегі мселені зерттеуде гидродинамикалы аналогияны пайдалануа болатынын крсеттік. Эйнштейнні жалпы салыстырмалы теориясыны негізгі крделі мселелеріні бірі: з сінен айналатын екі денеден тратын жйені озалысы туралы есепті шештік. Бл жолда белгілі асимптоталы жуытау теориясын кеінен пайдаланды. Гравимагнетизм гипотезасын кіргізіп, жалпы салыстырмалы теориясындаы Эйнштейнні белгілі тедеуіні интерпретациясын згерттік «On Interpretation of the Einstein Equations in General Relativity» (Gravitation & Cosmology6 Vol.5 (1999), No.3 (19). Pp. 219-221).

160-тан астам ылыми маалалар жне ш монография жаздым. «Эйнштейнні гравитациялы теориясыны механикасы» деген алаш монография (ылым баспасы, 1988) ЖСТ-даы озалысты крделі мселесіне арналан азастандаы бірінші кітап.

Республикамыз шін приоритетті «Теориялы физика» деген фундаменталды ылыми-зерттеу баытын йымдастырды. «Гравитациялы, электромагниттік, кшті жне лсіз серлесулерді теориялы зерттеу» деген ылыми бадарламаа ылыми жетекші болдым. Алынан ылыми нтижелер бізді (авторлар: М.М. бділдин, Ф.Б. Баимбетов, М.А. Жсіпов, Т.А. ожамлов, Т.С. Рамазанов, М.С. Омаров) «Теориялы физикадаы фундаменталды серлесулерді зерттеуді крделі мселелері» деген монографиямызда келтірілген (аза университеті баспасы, 1997). 2006 жылы «Жалпы салыстырмалы теориясындаы денелерді озалыс мселесі» атты монография жары крді («аза университеті», 2006 ж.).

азастандаы «Теориялы физика жне жылу физика- сы» мамандытары бойынша докторлы диссертация орайтын арнаулы ылыми кеесті бірінші траасы болдым. азМУ-ды жанындаы біріншілер атарында ашылан «Эксперименттік жне теориялы физика ылыми-зерттеу институтын» растырандарды бірімін. Ресейді гравитациялы ассоциациясыны мшесімін. Ресейді 9-шы (Новогород, 1996), 10-шы (Владимир, 1999) гравитациялы конференцияларыны йымдастыру комитетіні мшесімін жне 2-ші халыаралы «рісті квантты теорияы жне гравитация» (Томск, 1997) деген конференцияларыны, салыстырмалы теориясы мен гравитацияа арналан (Иерусалим, 1997; Рим, 2000; Рио-де-Жанейро, 2003; Берлин, 2006) халыаралы конференцияларды координациялы комитеттеріні мшесі болдым.

Бізді ылымда жеткен жетістіктеріміз жайлы америка алымы А.Траутманны (Успехи физических наук, АН СССР, 89 том, 1 шыарылым, 1966 май, 30 бет) жалпы салыстырмалы теориясыны 50 жылдыына байланысты айтан пікірі бар. Біз туралы А. Эйнштейнні 100-жылдыына байланысты Берлинде болан конференцияда да айтылан (Проблемы физики, М.: Мир, 1982, 150 бет). Бізді ылым жолында алан нтижелеріміз жалпы салыстырмалы теорияа арналан 15-ші халыаралы конференциясыны материалдарында бар (Пуна, Индия, 1997).

Теориялы физикадан 10 ылым кандидатын дайындадым. Соны біреуі (Чечин Л.М.) кейін докторлы диссертация орады.

Сз соында, маан мірімде ол шын берген, ызметте бірге болып, сыйласан, пікірлес болан асыл азаматтары азУ-ды А.З. Закарин жне .А. Жолдасбеков деген екі ректорын еске тсіріп отырмын. Осы жерде мені ескі досым Г.Г. Гладышевты, ызым сияны, йелім Р.З. Бурнашеваны маан мір жолында, ылым жолында тірек боландарын айта кетуім керек.

азір Халыаралы Творчество Академиясыны акаде- мигімін (Мскеу, 1992), Халыаралы Жоары мектеп ылым Академиясыны рметті академигімін (Мскеу, 1992) жне Халыаралы ылым Академиясыны академигімін (Ресей секциясы, 1998).

Фрацуз аартушысы Вольтер: «Мемлекет ашаны жотыынан емес, ылым мен дарынды адамдарды жотыынан лсіз болады» деген екен. Мені Отанымда ылым да, дарынды адамдар да болса екен деймін.

АВТОБИОГРАФИЧЕСКИЙ ОЧЕРК