Ночы на Плябанскіх Млынах

Усе ведаюць аптэку ў Траецкім… Тую самую, што па літасьцівым прывілеі яснавяльможнага пана Аўгуста ІІІ адчыніў у 1748 годзе менскі радца пан Ян Давід Шэйба. Калі я быў малы, і часта бегаў у гэты стары будынак з пазелянелых ад часу камянёў, — здавалася, нібыта яго дасталі з марскога дна, — амаль ніхто там ужо ня памятаў былых зельнікаў, што таўклі сухія кветкі і карэньчыкі ў мядзяных ступках, састаўленых на паліцах ля самае столі, ды пераганялі рознакаляровыя вадкасьці па рэтортах з тоўстага, нібы калядны лёд, шкла… Мы прыносілі ў аптэку сабраныя па сьметніцах, выпрашаныя ў гаспадароў пустыя бутэлечкі ад кропляў ды мікстураў, зялёныя, сінія, памаранчыкавыя, праз якія так дзівосна і весела пазіраць на сьвет, і атрымлівалі свае медзякі, а ахвочыя – яшчэ й расповеды аптэкара Ёзафа… Ён быў ужо такі стары, што гаспадар не дазваляў яму разьлічвацца з пакупнікамі – гэта рабіў маладзейшы аптэкар. Здавалася, Ёзаф жыве ў часе талераў і шэлегаў, забыты там, як дамавік у старой хаце. Ніхто ня памятаў, калі ён пачаў працаваць у аптэцы, не было ў яго ані сваякоў, ані людзей, якія маглі назвацца ягонымі сябрамі. Жыў у катуху ў аптэчным сутарэньні, з маленькім акенцам ля самай зямлі, забраным кратамі, нібыта ў вязьніцы, ды яшчэ заўсёдна завешаным фіранкамі. Паколькі з-за тых фіранак даносіліся розныя дзіўныя пахі, а часам выбіваліся пасмы сьмярдзючага дыму, можна было зразумець, што Ёзаф і ў сваёй будцы працягваў рабіць лекі. Рукі Ёзафа дробна трэсьліся, здавалася, ён прасейваў скрозь пальцы нябачны пясок часу. Але – гэта я ўжо цяпер разумею – яго не звальнялі, бо меў асаблівы дар складаць адмысловыя адвары… Хоць ад прастрэлу, хоць ад меланхоліі, хоць дзеля адбельваньня скуры або праясьненьня розуму нядбайнага гімназіста перад іспытам па лаціне. Як цяпер бачу Ёзафа ў цёмным куце па той бок прылаўка – акуляры, падвязаныя зашмальцаванымі вяровачкамі, вузкі цёмны твар, нібы выразаны мечам, нос у сініх прожылках, запалыя шчокі і падціснутыя ў нітачку вусны, чорная шапачка на лысай галаве, з-пад якой выбіваюцца рэдкія сівыя пасмы, падобныя да пер’яў хворага птаха… Схіліўся над ступкай, старанна расьцірае яе зьмесьціва цяжкім таўкачом, дадае, абрываючы з шорсткіх букетаў, падвешаных на сьцяне, то лісьцік дурнап’яну, то каліўца дзівасілу, то бязважкі пялёстак мечніку, то падсыпае з парцалянавага слоіка шчопаць вохкага парашку колеру мёртвай вады… Варта было стаць каля старэчы – і ён пачынаў расповед, нібыта твой цень, упаўшы на яго, абудзіў зыржавелы, але ўсё яшчэ дзейсны механізм. Расповеды паўтараліся, расквечваліся, пераліваліся дробнасьцю дэталяў, як расшыты перлінамі і каменьчыкамі гарсэт казачнай каралевы… Мы былі малыя і дурныя, і мала што запаміналі, адно падсьмейваліся. Найчасьцей Ёзаф расказваў пра Яна Давіда Шэйбу, першага ўладара аптэкі, і ягонага зельніка, якога таксама звалі Ёзаф. І вось што я магу згадаць… Паводле расповедаў Ёзафа, быў ягоны цёзка з 18-га стагоддзя смуглявы і чорнавалосы прыгажун, вучыўся свайму майстэрству ў Празе і Сарбоне, і невядома дзе яшчэ… Але, зазначаў са стоеным уздыхам апавядальнік, быў той Ёзаф ня надта кемны, бо верыў, што чалавек можа ведаць болей, чым зьмесьціцца ў сявеньцы, і заставацца шчасьлівым… Каб нарадзіўся ён рыцарам – слаўны аказаўся б ваяр і кавалер. Але Ёзаф у дзяцінстве бегаў у кароценькай кашулі, босы, па брудным бруку мястэчка, і бацька ніколі не ўкладаў яму ў рукі дзяржальна мяча, адно толькі адпаліраваную да бляска ручку шаўцоўскага малатка. Ды Ёзаф, атрымаўшы залаты доктарскі ланцуг на шыю і аксамітны плашч на шырокія плечы, не хацеў ані пра гэта помніць. Як быццам чалавек можа парваць зрэбную вяроўку свайго роду і ўплесьці свой лёс у чужыя бліскучыя карункі. Расказвалі, што нават Аўгуст ІІІ, былы курфюст Саксонскі, у бытаваньне сваё каралём Рэчы Паспалітае, пасылаў у аптэку Шэйбы па лекі ад атлусьценьня — яго вялікасьць быў азызлы, як дзяжа з перастоеным цестам. Вядома, пагаворвалі, быццам ня толькі звычайныя лекі рыхтуе Ёзаф, але ўцямныя яму размовы зорак і зёлак, і карона вужынага караля зашытая ў ягоным чорным каптане, насупраць сэрца… І вось неяк на Піліпаўку наведаў Ёзафа яшчэ адзін вяльможны кліент, маршалак і староста менскі Завіша. Здарылася са славутым воем тое самае, што адвеку здараецца з мужчынамі, чые валасы пераблытала срэбнае павуціньне, зморшчынаў стала болей, чымся шнараў, а сэрца забылася пастарэць. І сэрца сваё гатовы ён быў пакласьці пад востры абцасік ластаўкі-каханачкі, каб не баяўся, што яна й наступіць на яго пагрэбуе. Дачка лаўніка гарадскога магістрату Югася мела шаснаццаць гадоў, скуру бялюткую, шчочкі пунсовыя, вочы цёмныя, стан не таўсьцейшы за цалю – усё, як вымагала мода часу ад прыгажуняў. Здавалася, яна можа прабегчыся па каламутных хвалях Сьвіслачы, як месяцовы прамень. Адзіная загана мелася – на далікатным, самую крышачку кірпатым носіку штовясну праяўляліся, як на пялёстку белай лілеі, рабацінкі – ганьба для шляхетнай паненкі. Дзе набываць прыціраньні? Вядома, у аптэцы Шэйбы ў Траецкім. І панна Югася была там госьцяй нярэдкай і жаданай, і разам з прыціраньнямі, парфумамі, памадамі атрымлівала цэлы куфэрак вясёлых Ёзафавых жартаў, дзівосных расповедаў пра васіліскаў ды красналюдкаў і нават куртуазныя песенькі – і ад звонкага сьмеху паненкі, здавалася, узьвіхурваліся ў бутэлечках і колбах рознакаляровыя адвары. А на што яшчэ мог спадзявацца бязродны аптэкар, адно разьвесяліць… Затое ўдовы Завіша меркаваў сябе жаніхом з жаніхоў, тым болей высакародныя шлюбы ня дзеля ўзаемнае любові ладзяцца. Але чуткі хадзілі, што трох сваіх жонак замардаваў ён, ды й пяцёра дарослых дзяцей, пільнуючых спадчыны, не былі надта вабнай аздобай жаніха. Ды яшчэ, магчыма, панна Югася мела схільнасьць да кагосьці маладзейшага. Вось і зьвярнуўся Завіша да Ёзафа, каб у прыціраньні для паненкі дадаваў прылюбнае зельле. Маршалкам аптэкары не адмаўляюць. Але нешта не дапамагалі зёлкі Ёзафа прысушыць юнае сэрца… Словы паненка сказала заляцаньніку сьсівеламу жорсткія: маўляў, каб не сівізна гэтая, ды ня зморшчыны, дык чаму б не палюбіць такога слаўнага ваяра? Але пакуль ён падобны да сьпечанага яблыка, няхай са сьвіслачскай русалкай любіцца, бо ў той вочы з туману, усё роўна не разгледзіць, як сьлед.