Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Бяда яшчэ ў тым, што людзям занадта шмат трэба, мабыць, прыродай iм ня дадзена абмяжоўваць сябе, як дадзена жывёле. Яны Богам надзеленыя свабодай думкi, а iм яшчэ трэба i свабода слова, як некалi зьедлiва заўважыў К'еркегор. Сапраўды, цi не занадта вялiкая гэта раскоша ў таталiтарным грамадзтве свабода слова. Ва ўмовах дэмакратыi iншая справа. Там пра свабоду ня мараць, там ёю карыстаюцца гэтак натуральна, як дыхаюць паветрам. Тут жа нават памкненьне да яе - крамола, за якую непазьбежная расплата. Расплата ўсё тым жа - свабодай i лёсам. Д'ябальскае грамадзтва, д'ябальскi час! I калi ўсталявалася тое? Цi, можа, i не выводзiлася? Можа, i праўда, што пагiбель сучаснай культуры пачалася даўно. Цi ня ў ноч на 25 чэрвеня 1820 году, калi разумнiк Гегель, гэты фiлёзаф таталiтарызму, вырадзiў сваё знакамiтае: усё рэальнае - разумнае. Унiвэрсальнае апраўданьне тыранii. Ня дзiва, што ягоны дэтэрмiнiзм аднолькава прыйшоўся даспадобы як ягоным землякам-фашыстам, так i расейскiм камунiстам. Зручная фiлязофiя дваццатага стагодзьдзя... У санлявай сьвядомасьцi Скварыша думкi iшлi чарадой, ня дужа лягiчна чапляючыся адна за адну. Але з часоў Дэкарта вядома, што ў духоўным жыцьцi разумныя думкi займаюць надта малое месца. Куды болей тых самых блытаных, санлявых i нелягiчных, ад якiх мала сэнсу. Так, пустазельле, духоўная палова, асьцё, празь якое калi-нiкалi, аднак, прарастае штосьцi значнае i нават генiяльнае. Але калi няма страху. А можа, менавiта ў атмасфэры страху найболей напружана i працуе розум? Хаця б у пошуках выйсьця... Рэшту тае начы ён не хадзiў па кватэры, сядзеў у вяртлявым крэсьле за пiсьмовым сталом, утаропiўшыся невiдушчым позiркам у свае праклятыя радкi. Настольная лямпа ярка i звыкла асьвятляла кавалак заваленага паперамi стала, галава i твар Скварыша тулiлiся ў ценю. Так было зручна. Стома ад перажываньняў усё ж дапякла яго, ён стамiўся, але сон ня йшоў, i ён ня клаўся. Вялiкiя турботы прыгняталi яго - як зрабiць лепш? Каб без памылкi, ад якой не давялося б пасьля кусаць локцi. Калi будзе позна. Але тая праклятая задачка, здаецца, увогуле ня мела рашэньня. Колькi над ёй нi бiцца. Былi два варыянты, i абодва жахлiвыя. Значыць... Значыць, марна было столькi ламаць галаву, думаць. Тым ня менш, думаў i ламаў галаву, - шукаў, перабiраў у паўсоннай сьвядомасьцi магчымыя i немагчымыя, па сутнасьцi, фантастычныя варыянты. I вельмi выразныя наступствы. Наступствы ўсе былi бязрадасна горкiя i пачварныя. Ярка асьветленыя на стале старонкi ўсё болей рабiлiся чымсь фантасмагарычным, прывiдным, набывалi жахлiвы зьмест, ён ужо баяўся да iх дакрануцца, каб не наклiкаць новай бяды. Яны займалi ўсё большую ўладу над iм, ён апынуўся ў поўнай ад iх залежнасьцi. Як было ад iх пазбавiцца? Мусiць, толькi адным спосабам - здаць туды, дзе была ў iх патрэба. I вызвалiцца. Але тое цi не канчаткова заняволiць яго?.. Тое, што настаў ранак, ён адчуў па няпэўных гуках у суседняй кватэры, недзе цiхенька запяяў водаправод. Тады ён устаў, рассунуў шторы на шырокiм вакне. Неба над дахамi ўжо на ўсю моц залiвала сiнеча сьвiтанку, стала вiдней у кабiнэце, i ён выключыў лямпу. Iсьцi ў КГБ трэба было да дзевяцi гадзiн, каб не спаткацца з кiм па дарозе, не тлумачыць нiчога. Здаць, i - назад. Мабыць, там разьбяруцца, куды, каму. У якi аддзел, якому маёру цi падпалкоўнiку. Трэба думаць, гэта ў iх наладжана. Даносы не прападаюць. Ня тое што заявы ў гарвыканкаме.

Ён выйшаў у вiтальню з рашучым намерам пайсьцi, не адкладваючы, тым болей, што будынак КГБ быў няблiзка. Пакуль дойдзе, настане ранак. Але калi паперы перадаваць празь дзяжурнага, мабыць, трэба канвэрт. Давялося вяртацца па канвэрт, на якiм ён вывеў выразнымi лiтарамi: "КГБ БССР". Заклейваць ня стаў, мусiць, так было лепей. А то падумаюць, што ў канвэрце плястыкавая бомба, i затрымаюць самога. Затрымлiвацца там ён не хацеў нават на хвiлiну. Лiфт незвычайна гулка грукацеў у ранiшняй цiшы пад'езда, пакуль ён спускаўся з паверху. Унiзе ля доўгага шэрагу паштовых скрынак сутыкнуўся з суседам, адстаўнiком-вайскоўцам. Той, у спартовых штанах i красоўках, мабыць, вяртаўся з ранiшняй прабежкi i толькi зьдзiўлена акруглiў вочы, пабачыўшы Скварыша. Скварыш нiчога тлумачыць ня стаў, хутчэй сiгануў ад парога да прыступак. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога.

Спакваля прачынаўся горад, на пустых з ночы вулiцах усё большала таропкiх мiнакоў. Блiжай да цэнтру, якраз на прыпынку, яго дагнаў першы тралейбус, i ён рухава ўскочыў у пусты прыбраны салён. Сядаць там ня стаў - як калiсь у далёкiм студэнцтве, прыткнуўся на задняй пляцоўцы i стаў пазiраць праз шкло. Нязвыкла было адчуваць сябе так, павернутым тварам назад. Але цяпер так было лепей.