Т?рки халы?тар ??м телд?р

Андрей Тихомиров Т?рки халы?тар ??м телд?р

Т?рки телд?р ??м улар?ы ??йл??се халы?тар ??еше барышында диалекттар ??м телд?р барлы??а кил?, бер я?тан, улар?ы? килеп сы?ышы бер??млеге ????мт??енд? о?шашлы?ы, икенсе я?тан айырмалы?тары мен?н характерлана, улар д?й?м т?рки телене? тар?алыуы мен?н а?латыла ниге???ре башта диалекттар?а, ? ?у?ынан айырым телд?рг? ??м телд?р т?рк?мд?рен?. Т?рки халы?тар Алтай тау?ары районында ки? арауы?та формалаша ??м монгол, тунгус-маньчжур ??м тибет-?ытай халы?тарыны? баш?а тел т?рк?мд?ре мен?н ??-ара эш ит?. Алтай ???е т?рки теленд?ге алтын алтын, монголса алт ???ен?н килеп сы??ан. Алтан тобчи й?ки Алтан товч (алтын т?йм?, й?ки алтын к?мб??) XVII быуат монгол йылъя?ма?ы. Алтай борон-борондан полиметалл, тимер м??д?не, терег?м?ш, шулай у? алтын ят?ылы?тары мен?н дан тота.

Алтай т?рки??ре сы?ышы буйынса т?рл? ??бил?л?р?е ??м халы?тар?ы, шул и??пт?н т?рки булма?андар?ы ла буй?ондора. Я?ма сы?ана?тар к?р??те?енс?, Власть ?ур мал к?т????ре, талан?ан м?лк?т йый?ан ??м хужалы?ында ?олдары бул?ан ??бил? а???й?кт?рене? ?улында туплан?ан. Был феодаль-патриархаль берл?шм? башында ?а?ан тора. ?мм? алтай т?рки??ренд? ??м улар?а буй?он?ан халы?тар?а род-??бил?, к?п й???тт?н ?ле т??тормош й?м???т ойошма?ы булып ?ала ??м х??ерге а?лау?а кластар барлы??а килм?й. Д??л?т бер ?к хужалы? ??еше мен?н ту?андаш ??бил?л?р?е? ны?лы берл?шм??е ген? була.

Бе??е? эраны? I ме? йыллы?ында алтай т?рки??рене? тарихы башлыса археологик ??м я?ма сы?ана?тар буйынса билд?ле. Т?п археологик сы?ана?тар булып ??берлект?р ??м улар?а табыл?ан ?йбер??р тора. Был ва?ытта кешене ат ??м ?ыбай й?р?? ?с?н сбруя мен?н берг? ерл?? йола?ы тарала. Тау Алтайы ???нд?ренд? ?ур булма?ан таш ?ур?андар ?а?ыл?ан, улар а?тында д?рт м?й?шл? грунт со?ор?ары урынлаш?ан. Был со?ор?ар?а ерл?нг?нд?р?е? ар?а?ына ?у?ыл?ан килеш ?алалар. Ерл?нг?н кеше янында ат ерл?нг?н. ?ай?ы бер?? ??бер??р ??т?нд? таштан эшл?нг?н ?улса мен?н ген? билд?л?нг?н. ??берлекте? урта?ында ????тт? затлы кешене? ??бере, ? уны? тир?л?й уны? мен?н берг? ерл?нг?н яугир?ар?ы? й?ки ?олдар?ы? ??бер??ре урынлаш?ан. ?у??ыларыны? ярлылы?ы ???к ??бер?е? байлы?ын ?ыр?а ?ы?ы? ??т?н? ала. Ошоно? мен?н берг? ?ур ?ур?андар ?а осрай. Улар?а ерл????р инвентарь байлы?ы ??м ерл?? йола?ыны? ?атмарлылы?ы мен?н айырылып тора. ??берг? у?лы колчан, тимер быса?, бай би??лг?н билбау?ар, борон?о т?рки я?малары мен?н к?м?ш ?ауыттар ?ал?андар. ?аршылы?тар артында аттар?ы? ??лд?л?ре ята. Бындай ?ур?андар Алтай?а Катанда ауылы янында, Туяхтала ??м Кузбасста Ур йыл?а?ында асыл?ан.

Малсылы? я?уттар?ы? т?рки телле ата – бабалары Х??ерге Я?утстан территория?ына Байкал Буйынан БЕ??Е? эраны? VIX быуаттарынан башлап, Ангара ??м Ленала курыкандар й?ш?г?н осор?ан (Был Курумчин м???ни?те тип атала) ?теп ин?. ?мм? бында т?рки д??ерен? тиклемге халы? та бул?ан. Тимер быуатты? и? борон?о тора?ы Якутсктан т?б?н Ююкэ йыл?а?ында табыл?ан. Якутияны? ирт? тимер быуатыны? ??енс?лекле м???ни?те Олекминсктан ю?арыра? М?хт?й ауылы ??м Ленаны? т?б?нге а?ымында Сикт?й ауылы эрг??енд?ге тора? пункттар?ан ?иб?р?т. Халы? ?унарсылы? ??м балы?сылы? мен?н ш???лл?нг?н. Я?ут хал?ы Ленда к?нья? т?рки телле к?скенсел?р?е? урында?ы ??бил?л?р?е йотоуы ????мт??енд? формалаша. Я?уттар?ы? к?нья? ата – бабаларыны? ?у??ы тул?ыны УРТА Лен?а XIV-XV быуаттар?а ?ына ?теп инг?н тип фаразлана.я?уттар?ы? ?ай?ы бер локаль т?рк?мд?ре, м???л?н, т?нья?-к?нбайышта?ы болансы я?уттар, эвенктар?ы? айырым т?рк?мд?рене? ???к райондар?ан сы??ан я?уттар мен?н ?ушылыуы ????мт??енд? барлы??а килг?н. Я?уттар?ы? й?м???т к?нк?решенд?ового ?оролошо ?алды?тары к?п ?ала, род ?с алыуы ?а?лана. Антропологик я?тан якуттар ???к азия ??м байкал монголоид раса тибына ?арай. Й?ш?? урыны, м???ни-к?нк?реш айырмалары буйынса якуттар бер нис? локаль т?рк?мг? б?лен?: амгино – ленский, вилюйский, олекминский, верхоянский, северный. Я?уттар?ы? хужалы?ында ??м матди м???ни?тенд? ???к Азия малсылары м???ни?тен? о?шаш ?ы?аттар ??т?нл?к ит?, ?мм? т?нья? таеж элементтары ла бар. XVII быуатты? 20-се йылдарында якуттар Рус д??л?те составына индерел?, был улар?ы? социаль-и?тисади ??м м???ни ??ешен ти?л?т?. Шул у? ва?ытта якут халы? массалары я?а?лы ?аты и?е?г?, батша чиновниктары, сау?аг?р??р ??м тире ?атып алыусылар я?ынан тупа? ?ы?ыры?лау?а дусар була.