У капцюрох ГПУ

Былi сярод нас i маладыя хлопцы, здаравенныя, прафэсiянальныя дрывасекi. Яны выконвалi сваю работу лёгка. Але працэнт гэткiх работнiкаў быў надта малы. Бальшыня з нас — гэта былi людзi, якiя ўпяршыню працавалi на «лесазагатоўках».

«Фiлоны»

Тройкi, зложаныя з прафэсiянальных дрывасекаў, варочалiся з работы ў лягер даволi рана: каля гадзiны 1-ай.

У барак можна было ўвайсьцi, толькi паказаўшы наглядачу выдадзены дзесятнiкам пропуск, якi сьведчыў, што зададзеная работа выкананая.

Пасьля варочалiся iншыя тройкi. Апошнiя варочалiся ўначы. Мала iм заставалася часу на супачынак.

Шпарка беглi ў кухню, каб атрымаць там пакiнены для iх абед i, хутка скiнуўшы зь сябе прамоклыя валёнкi ды iншую адзежу, валiлiся на нары, каб хутчэй заснуць i набраць сiлы на заўтрашнi рабочы дзень.

Тыя, што зусiм не ўпраўлялiся з выкананьнем работы, заставалiся ў лесе. Штодня заставалася каля пяцёх троек. Непадалёк сядзеў наглядач пры вогнiшчы, да якога вязьню забаронена было падыходзiць. Работа павiнна была iх аграваць. Ранiцой прыносiлi iм зьменшаную порцыю хлеба (400 гр) i яны павiнны былi далей працаваць, выконваючы заданьне наступнага дня, калi ўчарашную работу ўжо закончылi.

Зусiм зразумелая рэч, што ў гэткiх абставiнах вязень усё больш аставаўся — урэшце, пасьля колькiх праведзеных у лесе бяссонных ночаў, калi ўжо бадай ня меў сiлы ўтрымацца на нагах, вялi яго ў карцар. Гэта была зьбiтая з дошчак буда, якая стаяла на беразе мора, бязь печы, дзе вiхор, урываючыся празь дзiравыя сьценкi, гуляў, як на адкрытым месцы…

Дзесятнiкi й канвой ненавiдзелi тых, хто ня выконваў работы. Дзякуючы iм, i яны прымушаны былi даўжэй заставацца ў лесе. А канвой, апрача таго, павiнен быў начаваць у лесе, пiльнуючы тых, што працавалi ўначы. Дык канвой часта падганяў аслабелых ад работы й голоду прыкладамi стрэльбаў, а дзесятнiкi звычайнай палкай, якая тут называлася «дрынам». Бiлi бязь лiтасьцi ня толькi сымулянтаў, г. зв. «фiлонаў», але й тых, што падалi ад зьнямогi, хворых, слабых.

Аднойчы работнiк павалiўся ў зьнямозе на сьнег i ляжаў непарушна.

— Ну, на гэткiя штукi ты нас ня возьмеш, не такiх бачылi! — сказаў адзiн зь дзесятнiкаў, бiлi яго датуль, пакуль адзiн не заўважыў:

— Глядзiце! Дык-жа ён зусiм не варушыцца…

Запраўды, няшчасны ўжо ня мог паварушыцца, бо… памёр.

I ўсе яны — i канвой i дзесятнiкi — усе яны — гэтаксама вязьнi. А бязьлiтаснасьцяй i дзiкасьцяй мелi на мэце прыслужыцца ўладзе, атрымаць нейкую палёгку…

Канвой i дзесятнiкi жылi ў лепшых абставiнах. Яны зьмяшчалiся ў васобных бараках, дзе кажны меў свой тапчан. Яны не карысталiся агульнай кухняй, а мелi сваiх днявальных, якiя варылi iм абед i наагул iм паслугоўвалi.

За розныя праступкi процi лягернага рэжыму вiнаватых разьдзявалi i ў адных нагавiцах ставiлi на мароз на паўгадзiны, часам на даўжэй.

Гэта звалася «паставiць на колакал», дзеля таго, што iх запраўды ставiлi на падворку, пад звон, якi вiсеў там i якiм штодня будзiлi нас на работу.

Мая загранiчная люлька перайшла ў рукi аднаго зь дзесятнiкаў, як падарунак. Мой свэтэр гэткiм самым чынам перайшоў на сьпiну другога дзесятнiка. Трэйцi дзесятнiк пагражаў мне ня раз:

— Ну, калi-б гэты фiлон папаўся ў мае рукi, я навучыў-бы яго…

Але не «навучыў». Бо атрымаў ад мяне паўкiлё цукру.

«Самарубы»

У вадным з баракаў быў «акалодак», г. зн. амбуляторыя для хворых. Калi былi цяжка хворыя, тут-жа ставiлi тапчаны, на якiх разьмяшчалi iх. На чале гэтае ўстановы стаяў «лекпом», г. зн. фэльчар.

Якая была ягоная мэдычная веда — цяжка сказаць. Мэдыкамэнты, якiмi ён распараджаўся — гэта былi нейкiя парашкi рожавага колеру й два роды нейкае жыжкi. Вось i ўсё. Гэта былi нутраныя лекi. Вонкавыя — ёд i нейкае рызьзё, якое заступала бандажы.

Штодзень, перад выхадам на работу, пасьля першага звону, перад дзьвярыма «акалодку» стаяла чарада хворых, якiя хацелi звольнiцца ад працы. Звальнялi (i то на адзiн дзень) толькi такiх, якiя мелi павышаную тэмпэратуру, прынамсi, да 38 градусаў. Рэўматызм (даволi часты) ды iншыя хваробы, пры якiх тэмпэратура бывала нармальнай, не давалi права на звальненьне.

Я заўсёды вяртаўся зь лесу гэтак разьбiты фiзычна, што думаў, што захварэю. I запраўды, на другi дзень ранiцой, як зазьвiнеў звон, я ня мог зьлезьцi з нараў. Гэтак балелi рукi й ногi. Хiстаючыся, хапаючыся за сьценку, я йшоў у акалодак. Стаяў у чарадзе. Чакаў. Дачакаўся. Лекпом узяў тэрмомэтар…

Тэмпэратура была нармальнай — звальненьня ня было.

* * *

Даведзеныя да роспачы людзi даставалi свайго роду псыхозу, якi выяўляўся эпiдэмiчна. Няздолеўшы выканаць работу, а ведаючы, што яму за гэта пагражае, чалавек, агорнуты бясьсiльнай роспачай, клаў на пень сваю руку i… адсякаў сабе пальцы… i кiдаў iх у твар дзесятнiкаў.

— Патрэбны вам мае рабочыя рукi? Вось вам…

Здаралася, што ашалелыя людзi адсякалi сабе цэлую пясьць левае рукi.

У лесе ня было мэдыцынскае дапамогi, нават гэткай, якая была ў лягеры. Дык, аблiваючыся крывёй, вязень собскiмi анучамi перавязваў сабе рану й варочаўся ў лягер.