Закрываўленае сонца

— Я буду вас пытацца, а вы будзьце дабры адказваць, — рэзка адказаў кручканосы гарбуз. Ён колькi разоў уставаў, хадзiў па пакоi, а часам сядаў i запiсваў. Лiтоўскiм жанчынам здавалася, што селi на лаве, а прадаўжалi на iголках сядзець. Каб маглi хаця ўгадаць навошта былi гэныя даўгiя выпыты.

Кручканосы чалавек падняў трубку тэлефону, коратка буркнуў нешта ў яе.

— Следуйте за мной! — загадаў.

Выйшлi на калiдор, павярнулi налева. Мiнуўшы колькi дзьвярэй, сходамi спусьцiлiся ўнiз. Энкавэдыст адчынiў дзьверы i ўключыў сьвятло. Сьцены абшырнай каморы абвешаны былi цывiльнай вопраткай, а ў вадным канцы ляжалi нейкiя транты, кучы газэтаў i кнiжак. З правага боку жанчыны спасьцераглi драўляную скрыню рудога колеру, якраз такую, як зрабiў Кмiт Тодар для высылкi падаркаў у Маскву. Энкавэдыст паволi адчынiў скрыню, дастаў адтуль жмут абрэзаў кужалю й трымаў перад сабою.

— Эта ваше? — спытаў.

Нiчога не адказаўшы, Аксення выцягнула руку, узяла абрэзы. Сумлеву быць не магло: у руках трымала канцы палатна з павышыванымi прозьвiшчамi крамлёўскiх валадароў i дабрадзеек лiтоўскiх. Пры гэтым разгляданьнi пачалi дрыжэць Аксенiны рукi. Нешта гарачае хлынула ў твар i засеў у гарле камяк. Зiрнула на Аўдолю, што ледзь магла стрымаць за зубамi язык.

— Гэта кускi нашага палатна, нашы прозьвiшчы на iх. А дзе палатно? Можа паслалi бяз прозьвiшчаў нашых? — адважылася Аксеня.

— Нiхто й нiкуды яго не пасылаў, - спакойна й зроўнаважана адказаў энкавэдыст.

— Як гэта панiмаць? Што вы хочаце сказаць?

— Ня ўсьпела даказаць, як страшэнная здагадка праясьнiла галаву. Дзiва няма, што дапытваў!

— Вам зусiм ня трэба панiмаць. Навет лепш будзе для вас i сяброў вашых, калi ня будзеце панiмаць i проста выкiнiце ўсё гэта з памяцi сваей. Ясна вам?

Пагроза зусiм выразная. Як адубеўшы, жанчыны ня ведалi, што рабiць далей.

— Я вам добрую раду дам: забудзьцеся што тут было й нiкому не расказвайце пра гэта. Калi-ж даведаемся, што каму раскажыце, будзе дрэнна, вельмi дрэнна. Панятна?

— Панятна, — адказалi аднагалосна жанчыны.

— Можаце цяпер iсьцi дамоў.

I цяпер, па дарозе дахаты, гучэў у вушах той пагрозьлiвы бальшавiкоў «савет».

— Пэўня-ж прапiлi, басякi. Як ты думаеш, Аксеня?

— Вы паслужыця прымерам жэншчынам усей рэспублiкi! Цьфу, басяк! плюнула Аксеня.

Аксенiнаму дрыготкаму, зласьлiваму голасу адгукнуўся вецер, што скалануў вярхамi прыдарожных разьвесiстых бярозаў ды пырскамi шчодра абсыпаў дзьвюх жанчын, тэпаючых па мокрым пяску гасьцiнцу.

— Паслужыце прымерам жэшчынам усей рэспублiкi! Каб ты чорту ў пекле служыў, нехрыст апантаны! — паўтарала яшчэ зласьлiвейшым голасам Аксеня. Адно Аўдоля азiралася пераз плячо, а Пiлiпава жонка быццам i ня бачыла капрызнага надвор'я. Яна рогам хусьцiнкi выцерла вочы, каб стрымаць сьлёзы. Навет Аўдолi не магла цяпер у вочы проста глянуць. Якi аграмадны сорам! Дый найгоршае наперадзе чакала. Ужо бачыла перад сабой чаргу дапытлiвых лiтоўскiх дабрадзееек, што нейкiм чэрцям у Маскве хацелi падарак зрабiць i якiх меншыя мясцовыя чарцягi ашукалi. I што яна скажа iм, калi гэны кручканосы гарбуз навет язык на прывязi загадаў трымаць! У глыбiнi дзесь дасьпяваў i квялiў сэрца зласьлiвы дакор.

— Чаго табе ўсюды першай лезьцi? Пiлнавалася-б во гэтай сьвiной мешалкi цi чапялы й досiць бы зь цябе. Кажу, нарвешся некалi!

Гэтыя простыя й незласьлiвыя словы мужавай перасьцярогi прыгадалiся цяпер Аксенi ў зусiм новым сьвятле, новай шырынi. Нарвалася.

— Ну як-жа гэта, ягодка, будзiць? Што мы зробiм, як бабы пра палатно пытацца пачнуць? Га?

Сьцiснуўшы плечы й пазiраючы пад ногi, Аксеня маўчала. Ды што магла на тое адказаць? Звычайна бадзёрая й вясёлая, яна быццам на дзясятак гадоў пастарэла, змоўкла, асунулася. Аўдоля старалася зiрнуць сяброўцы ў вочы, знайсьцi нiтку сувязi, якую цi нi парваў Маршалкаў i ягоны кручканосы таварыш з НКВД.

— I такi во добры чалавек нам гэты Маршалкаў паказаўся, — бубнела дробненькiм голасам Кмiтава пахатуха, — здавалася, што хось ты яго да раны прылажы. Помнiш во, як на тых зборах гаварыў? Ён табе ажно сьлязу пусьцiць. Чалавек-душа, здавалася, лепi як свой каторы… Ён як гаварыў, дык колька яшчо нашых баб у плач уводзiў. Гэта-ж здавалася, што такi чалавек як ён, ягодка, нiкому вока нi запарошыць, а ня то што… Ну й паглядзi, што зрабiў. Гэта-ж проста каб бабам нашым расказаць, дык каторыя паверуць толька…

— Ты во глядзi, яшчо за даўгi язык возьмуць, — злосна адказала Аксеня. — Цi можа так скора забылася што той ынкавэдыст казаў, га?

— Ды чаго-ж ты, ягодка, кiдаешся на мяне? Як гэта так я забылася? А калi ўжо пра мой язык гаворыш, дык цi-ж твой карацейшы?

— А можа й карацейшы… давай памерым! — агрызнулася Аксеня. — Гэта каб ня ты дык можа-б i нi пасылалi таго праклятага палатна… каб яно лепi праз зямлю правалiлася! Во нарабiлi бяды!

— Каб нi я? — прарэзьлiва-зласьлiвым тонам крыкнула Аўдоля. — Гэта-ж ад каго, калi нi ад цябе думка вышла, га? Каб табе, ягодка мiленькая, памяць ужо саўсiм забрала, як ты ня помнiш i на мяне складаеш! I як гэта ты можаш?!