Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник)

Пачатак другой спробы датуецца летам 1942 г., калі было ўзнята пытанне аб стварэнні дзвюх Беларускіх армій агульнай колькасцю да 154 тыс. чалавек. Кіраўніцтва ЦК КП(б)Б і Савет Народных Камісараў БССР арганізавалі актыўную працу па пошуку магчымых крыніц камплектавання, даследаванні мабілізацыйных магчымасцяў эвакуіраванага ў савецкі тыл беларускага насельніцтва, збору і сістэматызацыі сведкаў аб беларусах, якія ваявалі ў складзе Чырвонай Арміі. Былі распрацаваны штаты беларускіх армій, падрыхтаваны праекты загадаў і пастаноў Дзяржаўнага Камітэта Абароны. Галоўны рухавік ідэі стварэння асобнай беларускай арміі – Панцеляймон Панамарэнка – двойчы безвынікова дасылаў пакет дакументаў на подпіс Іосіфу Сталіну (жнівень і кастрычнік 1942 г.) [1, с. 27–32]. Умоўнай кропкай завяршэння нерэалізаванага праекта можна лічыць канец лютага 1943 г., калі Панамарэнка, выступаючы на V пленуме ЦК КП(б)Б з дакладам аб партызанскім руху, у сваёй заключнай прамове ўспомніў пра магчымасць стварэння Беларускай арміі: «…было бы не плохо вывести из Белоруссии тысяч 100 белорусов, между нами говоря, абсолютно конспиративно для того, чтобы организовать белорусскую армию, оснащенную мощной советской техникой и комсоставом». Пасля заканчэння пленума Панамарэнка выкрасліў гэтыя словы з чарнавіка стэнаграмы [3, арк. 273].

Праз год планка беларускіх мараў аб нацыянальных узброеных сілах паднялася да найвышэйшага ўзроўню: у сакавіку 1944 г. быў дэ-юрэ зацверджаны Народны Камісарыят Абароны Беларускай ССР. Але ў гэтай неардынарнай падзеі беларусы аказаліся толькі статыстамі.

Верагодна, што вытокі чарговага вяртання да пытання стварэння беларускіх нацыянальных узброеных сіл трэба шукаць ў Тэгеране, дзе з 28 лістапада па 1 снежня 1943 г. прайшла сустрэча першых асоб СССР, ЗША і Вялікабрытаніі. Абрысы міжнароднай арганізацыі, якая павінна была б узяць на сябе пасля заканчэння вайны функцыі забеспячэння калектыўнай бяспекі ў свеце (будучая Арганізацыя Аб’яднаных Нацый), яшчэ толькі вырысоўваліся. Рыхтаваўся Статут арганізацыі, вызначаліся краіны-заснавальніцы і краіны-ўдзельніцы. Зразумелым было жаданне I. Сталіна ўключыць у спіс заснавальніц ААН максимальную колькасць савецкіх рэспублік. Вашынгтон і Лондан выступалі супраць, спасылаючыся на адсутнасць у савецкіх рэспубліках асноўных прызнакаў суверэнітэту – міністэрстваў замежных спраў і нацыянальных армій [1, с. 32]. Адказ Масквы прагучаў вуснамі Вячаслава Молатава 1 лютага 1944 г. на X сесіі Вярхоўнага Савета СССР першага склікання: «Наша армия создавалась как общесоюзная армия, а отдельных войсковых формирований республик не существовало. Теперь предлагается ввести войсковые формирования республик, которые должны быть составными частями Красной Армии. В связи с этим возникает потребность в создании Наркоматов Обороны в союзных республиках, а также необходимость преобразования общесоюзного Наркомата обороны в союзно-республиканский наркомат» [4].

Пры абмеркаванні гэтага пытання ад Беларусі выступіў Панцеляймон Панамарэнка, які запэўніў, што «вайсковыя фарміраванні рэспублікі будуць мець слаўныя баявыя традыцыі». Таксама ён адзначыў, што на франтах у тэты час змагаецца некалькі тысяч афіцэраў, 4 адміралы і 157 генералаў – «сыноў беларускага народа» [5].

Частка кіраўніцтва БССР навіну аб прыняцці новага саюзнага закону ўспрыняла з энтузіязмам. Нягледзячы на маўчанне Масквы, ад якой чакалі канкрэтных загадаў і далейшых указанняў, пачалі паступаць практычныя прапановы знізу. «У ЦК ВКП (б) і ва Упраўленні кадраў Чырвонай Арміі (са слоў т. Смародзіна) ніякіх указанняў аб камплектаванні вайсковых фарміраванняў няма. Незалежна ад гэтага ёсць прамая неабходнасць прасіць дазволу ДКА прыступіць да стварэння вайсковых фарміраванняў у Беларусі», – дакладваў П. Панамарэнку загадчык ваеннага аддзела ЦК КП(б)Б М. Прохараў [6]. Ён жа прапанаваў ужо ў сакавіку 1944 г. пачаць фарміраванне 25-30-тысячнага Беларускага корпуса з воінаў-беларусаў 1-га і 2-га Беларускіх франтоў, 1-га Прыбалтыйскага фронту, а таксама з партызан, якія выйшлі з варожага тылу [7]. Далей прапаноў тэта справа не пайшла.

31 снежня 1943 г. ЦК КПБ і СНК БССР былі пераведзены з Масквы ў Нова-Беліцу (раён вызваленага, але дашчэнту разбуранага Гомеля). Там, у клубе запалкавай фабрыкі «Везувій», 21–24 сакавіка 1944 г. і адбылася гістарычная VI сесія Вярхоўнага Савета Беларускай ССР [8, с. 23–24]. Адным з разглядаемых пытанняў на сесіі было абмеркаванне ўтварэння Народнага Камісарыята Абароны Беларускай ССР.

Знаёмства са стэнаграфічнай справаздачай сесіі [9] дазваляе зрабіць выснову, што ідэя стварэння нацыянальнай беларускай арміі ад папяровых праектаў і планаў паступова скацілася да голых дэкларацый. Нягледзячы на ўзнёслыя прамовы дэпутатаў, склалася ўражанне, што некаторыя з іх здагадваліся аб чыста дэкларатыўным характары стварэння Народнага Камісарыята Абароны.