Бурятские народные сказки. Бытовые

— Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые вөрьшгөө дэргэдүүр ширэжэ ерэхын үедэ, туйлгуЙ нюдэнее уһани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байһан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэһэ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрөөл табижа үгэһэн блюудсэ һэн юм даа. Тэһэ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэһэрһэй уйрхэйе тҮүжэ абһаар үнгэргөерэй.

Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнһан тухай юу ойл-г°гдоһон мэдэгдэһэн юумэгүй үнгэрбэ даа.

Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хүндын ёһоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН

347

зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор һуудал бэлэдхэһэи байба. Хү-' дын шэнээн здэбхитэн һайн нухэдые суглуулжа һуулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларһан нухэдууд архи ууггаад, һогтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг һогтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ сугларһаи нүхэдүүдтэ мэдээтэЙ' һууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаһан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад һахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. Үбэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад үүдынь суургалаад яба-шаба.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша бодожо ерээд, һогтожо унашоод хэбтэһэн нүхэдүүдынгээ һахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. Үбэр хармаанаараа дүүрэн байһан мүнгые тэрэ хэбтэһэн нүхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.

Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэһээй тэрэ байһан чүхэдынь хахад-хахад һаха-лынь хуу абташаһан байба. Бултанайнь үбэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.

Тиигээд тэдэ нүхэдүүд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад һахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. Үбэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.

Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрүүнээр| "Ерэ наашаа!" — гэжэ татуулба.

Хара хулгайша тэрэ гэһээр ошобо.

— Ши нүхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мүнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, — гэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:

— Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин оронһоо ерэһэн байхадамни хулгай! гаар хардажа гүшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагүй аад, намайе харда а гээшэт! — гэжэ хэлэбэ.

Тиихэдэнь Манзын хаан:

— Би шамаар хулгай хүүлэхэмии, — гэбэ. — Найман түшэ-мэлнүүдые нэгэ гэртэ һуулгаад, өөрынгөө малгайе тушэмэл-нүүдынь rap дээгүүрынь гурбан сүүдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сүүдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таһа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал һаашни, найман түшэмЭлнүүдэй тархиинь таһа сабшажа хаяад, шамада хахад зөөригөө үгөед, корооль хаан болго-хоб, — гэжэ) хэлэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша:

— Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии

юундэ угэбэт, — гэжэ хэлэбэ.

— Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн үгэеэ бусааха аргамгүй; — гэжэ Манзын хаан

хэлэбэ,

Хара хулгайша — Түшэмэлнүүдынгээ һууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.

— Тэрэ гэртэ һууха юм даа, — гэжэ хэлэжэ угэбэ.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша базаарһаа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын һууха гэрһээ үргэлжэлүүлэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нүхэ малтаад, адхаһан хара архинайнгаа үнэр дагажа ябаад, газар доогуур нүхэ малтажа, малта малтаһаар ябаад, найман түшэмзлнүүдэй һуужа байһан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нүхэ гаргаад, тэрэ нүхөврөө хаража шагнажа һууна. Найман /гүшэмэлнүүд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хөөрэлдэнэ тэрэ түшэмэлнүүд:

— Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таһа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гүйбди. Манай тархи таһархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд үгэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гарһаан алдажа хулуулгахагуЙбдц, — гэжэ хөөрэлдэхынь хаража шйгнажа һууна.