Çавал сарăлсан

Марье хӗр пӗвне ҫитнӗ чухне Павел ҫиччӗмӗш-саккӑрмӗш классене каякан ача пулнине аван ас тӑвать. Ун чухнех вӑл пӗвӗпе тӗреклӗччӗ. Амӑшӗ вилсен, ялта чылай ун пирки калаҫрӗҫ:

— Маттур, ӗҫчен ача. Ашшӗ килӗнчи тӗтӗме сӳнтермерӗ. Тракторист та пулчӗ.

Халь Марье журналти ӳкерчӗке аса илме тӑрӑшрӗ. Хура куҫ харши. Пиҫнӗ хурлӑхан тӗслӗ куҫсем. Кулнӑран пӑт путнӑ икӗ пит ҫӑмарти. Кӑшт кӑна куранакан тикӗс шӑлсем, — хӗр евӗр именсе кулнӑран ӗнтӗ. Пӗтӗм сӑн-питӗнче хӑй телейне тупнӑ ҫыннӑн савӑнӑҫӗ, ҫамрӑклӑх вӑйӗ.

Ҫынсем мӗн калаҫни те аса килет:

— Ӑна Ленин орденӗ панӑ, теҫҫӗ.

— Аха, вӑл трактор бригадин бригадирӗ.

— Ҫырнине вула, унта йӑлтах каланӑ. Институтра хӑй тӗллӗн вӗренет.

— Инженер пӳлать ӗнтӗ.

— Ҫук, агроном.

Ҫак сӑнсем Марье ас илӗвӗнче ҫиҫӗм пек шуса иртрӗҫ.

— Камсем патне килтӗр?

— Киле. Кӗҫӗрлӗхе Володьӑсем патӗнче вырнаҫкаларӑм.

— Каяллах каятӑр пуль?

— Хӗр тупӑнсан мӗншӗн каяс?

— Хӗрӗ тупӑнӗ. Вӗсем халь кашни каччӑ пуҫне пӗр шаршан, теҫҫӗ. Вӑл мар, аҫу пӳртне юхӑнтарса лартни намӑс.

— Намӑс тӗтӗм мар, куҫа кӗмест. Пӳртне ӑна сутса хӑварма та пулать, — ҫурма шӳтлесе хуравларӗ Павел.

Шӑпланчӗҫ. Марье васкасах Виссарион Марковичсем енне ҫаврӑнса пӑхрӗ. Ҫутӑ ҫаплипех сӳнмен-ха.

— Килнӗ ятпа хӑналаҫҫӗ. Килте паян нимӗн те ҫук. Айтӑр Нина кумасем патне. Вӗсен паян хӗрачин менелникӗ.

— Ӑнлантӑм. Апла эсир хӑмла пахчинчен? Сирӗнтен ытла та ырӑ шӑршӑ кӗрет.

— Айтӑр, — каччӑ аллинчен тытрӗ Марье.

— Ҫук, тавтапуҫ. Ӗҫке енне ҫаврӑнсан, хуҫа та тарҫӑ пулнӑ, тет.

— Тарҫӑ пуласран хӑратӑр-и?

— Тӗрӗс, Мария Сергеевна. Сыв пулӑр. Ырӑ тӗлӗк курӑр. Мана Володя кӗтсе те ывӑнчӗ пулӗ.

Каллех атӑ айӗнче юр натӑртатрӗ. Йӑмра ҫумне сӗвеннӗ Марье каччӑн ӗмӗлки курӑнми пуличченех пӑхса тӑчӗ.

3

Трофим Матвеевич хӑй Кӳлхӗррисем.

Вӑрҫа вӑл чикӗ хӗрринче кӗтсе илнӗ. Арканнӑ чаҫӑн юлашкисемпе фашистсен ункинчен тухнӑ. Малтанхи хут аманса сывалсан, ӑна индентантсем хатӗрлекен курса янӑ. Виҫӗ уйӑхран каллех фронт, каллех бомбӑсемпе снарядсем айӗнче. 1943 ҫулта, йывӑр контузи хыҫҫӑн, вӑл килне таврӑнчӗ. Ҫулталӑк ытларах колхоз председателӗнче ӗҫлекелерӗ те каллех фронта тухса кайрӗ.

Ҫын мӗнрен хӑрать, ҫавӑнтан вилет теҫҫӗ. Вӑрҫӑ чарӑнасси икӗ кун юлсан, ӑна каллех снаряд хумӗ ҫӗклесе ҫапрӗ. Госпитальте ҫур ҫул еннех выртнӑ хыҫҫӑн Трофим Матвеевич килне таврӑнчӗ. Ҫур ҫул ниҫта та ӗҫлемерӗ. Ун чух аллисем те чӗтретчӗҫ, калаҫма тытӑнарах калаҫатчӗ. Хӑйне колхоз председательне суйлас тесен те килӗшмерӗ, райсоюза кайрӗ. Малтан экследитор, каярахпа председателӗн заместителӗ пулчӗ.

Пӗртен пӗр амӑшӗ вилсен, ялти ҫурт-йӗрне те сутса ячӗ, район центрӗнче ик ҫӗр пӑт тырӑ парса чул ҫурт туянчӗ. Мӗн калӑн: ун чухне тырӑ хаклӑччӗ ҫав.

Хӑйсен колхозне каялла вӑл 1954 ҫулта кайрӗ. Пӗрисем ӑна хӑй ӗҫӗнче мӑкӑлтаннӑ терӗҫ, теприсем парти чӗннипе килнӗ текелерӗҫ. Чӗлхене карта тытман, анчах вӑл колхоза ура ҫине тӑратрӗ. Вара, икӗ ҫул каялла, «Ҫавал» колхоза ертсе пыра пуҫларӗ.

Кунта килме чылай сӑлтав пулчӗ. КПСС райкомӗ ӑна вӑтӑр пин шучӗпе яма ыйтса обкома ҫырчӗ. Килӗшрӗҫ.

Трофим Матвеевичӑн арӑмӗ Ҫавалкасран. Вӗсем кунта килнӗ ҫулхинех ашшӗпе амӑшӗ умлӑ-хыҫлах ҫӗре кӗчӗҫ. Вилнисем хыҫҫӑн сикеймӗн. Никам та вилӗмсӗр мар. Чӗррисем пурӑнаҫҫӗ, вӗсем пурнӑҫа малалла тӑсаҫҫӗ. Районти ҫуртне сутса ячӗҫ. Ҫапла Трофим Матвеевич Ҫавалкас ҫынни пулса тӑчӗ.

Вӑл килнӗ чух «Ҫавал» районта чи кая юлнӑ колхозчӗ. Вӑрман ҫывӑхӗнчи ялсем. Кермен пек ҫуртсем, вӗр-ҫӗнӗ хапхасемпе хӳмесем. Ҫӗр мар усӑ парать кунта, вӑрман хӑйӗн ӑшӑ тӑлӑпӗпе витет. Вӑрман пек пуянни, уй пек асли ҫук. Вӑрман нихӑҫан та пушӑ ямасть. Пултараканӗ унтан-кунтан тупкаласах ҫулталӑкра пӗр-икӗ пура кӑларать, кам тата курӑс ҫӗр аллӑ пӑт таранах хатӗрлет, пӗр-икӗ капан утӑ лартать. Акӑ сана вунӑ-вун пилӗк пин укҫа та.

Хресчен ҫемйи хӗсӗр мар. Анкарти вырӑнне татса илесрен килте пӗр-пӗр ватти е уксах-тӗсекки юлать, колхоза ӗҫлеме тухать. Ыттисем ӗҫе е вӑрманпромхоза е чугун ҫул ҫине, е район центрӗнчи предприятисене вырнаҫнӑ.

Ялсем пуян, колхоз чухӑн. Пасарта хӑма е чус, мӑк е курӑс тиенӗ лавсене курсанах пурте паллаҫҫӗ. Ҫавалкассем. Ахальтен мар ӗнтӗ Ҫавалкаса: «районӑн ӗнчӗ пӗрчи» теҫҫӗ. Кама пура, чус е хӑма кирлӗ — вӑл Ҫавалкаса утать, кам ута йӳнӗрех хакпа тупса илесшӗн — каллех кунта.

Ҫук, пурте пӗрешкел мар. Ялта йӳнеҫтерме пӗлекенсем кӑна мар. Тӑлӑх хӗрарӑмсем, ватӑ-вӗтӗсем колхозах ӗҫлеме тухаҫҫӗ. Хӑшӗ — ячӗшӗн, хӑшӗ чунӗпех.

Ҫаплаччӗ вӑл Ҫавалкас.

…Виссарион Мӑрковичсем патӗнчен каҫнӑ Трофим Матвеевич хывӑнсах ыйтрӗ.

Ашра шӗкӗ. Кӑшлатьте кӑшлать. Юлашки ҫулсенче ҫиелех туха пуҫларӗ. Чӑтаймасть чӗре ыратнине. Ҫынсем патне каятӑн та, кашниех хӑй телейӗпе савӑнать. Киле ҫитетӗн те — тӑр-пӗччен. Марье те пулин час-часах библиотекӑра. Лавккара ӗҫлеме пӑрахнӑскер, мур тума кӗчӗ-и унта? Пурнӑҫ танӑҫ мар-и, упӑшки ӗҫлени ҫитмест-и?

Ӗҫре ҫынпа ятлаҫмалли те пулать, хуйхи-суйхи те пур. Этем те хурҫӑ мар, унӑн кӑмӑлӗ пур: вӑл савӑнать, вӑл ҫунатланать, пӑшӑрханать, кулянать. Киле ывӑнса таврӑнатӑн та, кампа йӑпанса ӑшӑтатӑн чӗрене? Ҫав Светланӑ пек ача пулсанччӗ…