Дарц

Оцу пропагандин идеян коьрта чулацам иштта бара. Нохчий шайн кхетамца кху заманна генна тIаьхьабисина, иза эзар шо хьалха адамийн хиллачу кхетамца дехаш акха къам ду. Шаьш бусалбанаш бу бахахь а, амма Къуръано а, Мухьаммад-Пайхамаран суннаша а бусалба адамашна тIедехкина декхарш нохчаша аьттехьа а кхочуш ца до. Ша къахьегна ца даьккхинчу рицкъана, нехан долаллина тIе куьг ма кховдаде, боху цаьрга Аллаха а, Мухьаммад-Пайхамара а. Ткъа нохчаша къоланаш, талораш до. Вовшашлахь а, кхечу къомах, кхечу динехь адамашна а. Ша кхоьллинчу адаман са ма даккха, боху Дала бусалба адамашка. Бусалбанан а, кхечу динехь волчу стеган а. Бусалба адам дийначун йалсаманега дог дохийла йац, иза эзар-эзар шерашкахь жоьжахатин цIергахь вогур ву, боху Дала. Ткъа нохчашна хIумма а доцург хета стаг вер. Вовшийн а воь – нохчо, бусалба. Кхечу къомах, кхечу динехь верг а воь. Бусалбанаш цхьа вежарий а, йижарий а бу, уьш муьлххачу къомах, муьлххачу басахь белахь а, цара муьлхха мотт бийцахь а, боху цаьрга Дала. Царна йуккъехь барт, машар, нийсо хила йеза, боху. Къаьмнаш, тайпанаш, тукхумаш ма къестаде, боху. Бусалба динехь тобанашка ма декъало, боху. Ткъа нохчашна шайна йукъахь а барт, машар бац. Уьш тайпанашка, тукхумашка, вирдашка бекъабелла. Доккхачу тайпано жимачу тайпанна, нуьцкъалчо, хьолахочо гIорасизчунна, къечунна, мискачунна ницкъ бо. Зуламхо сацаве, ца сацахь, цунна таIзар де, боху цаьрга Дала, амма нохчаша иза ца сацаво, цунна шариIатехь дoгIy таIзар а ца до. Шен лаамца хIоттийнчу паччахьна, хьаькамна, Iедална муьтIахь хила, боху Дала, ткъа нохчий даим паччахьна, Iедална дуьхьал бу, цара хьаькамаш бойу. Уьш Делах тешаш а, кхоьруш а бац, белхьара, цара Дала а, Мухьаммад-Пайхамара а бусалба адамашна тIедехкина декхарш кхочушдийр дара. Цундела луларчу бусалба халкъийн а безам, тешам бац цаьрга.

Иза йукъара пропаганда йара Iедалан. Ткъа вукху агIор, нохчийн халкъ Зеламхина дуьхьалдаккха, ца даккхалахь, халкъ цунах дIакъасто Iалашо йолуш, изза пропаганда Зеламхина а, цуьнан тобанна а дуьхьал лелайора Iедало. Нохчийн халкъана хуьлу бохамаш уьш бахьанехь, церан бехкенна ду бохуш.

Нохчийн динадайшца, ларлуш, шатайпа политика лелайора Iедало. Хаьара, церан карахь боккха ницкъ хилар, халкъ церан Iаткъамна кIел хилар. Цхьана aгIop, уьш шегахьа баха гIерташ, церан лерам бора Iедало. Вукху агIор, Нохчийчуьра зуламаш шун лаамца, шун бертахь хуьлу, уьш совцо шуьгахь ницкъ бу, амма шуна ца лаьа уьш совцо, шу зуламхошца бертахь ду, бохура. Нагахь санна аш халкъ Зеламхина а, цуьнан гIеранна а дуьхьал ца даккхахь, шуна таIзар дийр ду бохуш, динадайшна кхерам а туьйсура.

Нохчийн динадайша къобал ца дора кхузахь цхьана наха лело зуламаш. Уьш сацам боллуш дуьхьал бара къоланашна, талорашна, кхечу а зуламашна. Бусалба динехь, ийманехь нисло, йукъара хьагI-гамонаш дIайаха, вежарий санна, бертахь хила бохуш, халкъе кхайкхамаш бора динадайша. Халкъан сий дойучу, халкъана бохамаш бечу нахана шариIатехь нийса таIзар де а, бохура цара Iедале. Амма уьш дуьхьал бара Iедало лелочу харцонашна, халкъехь латточу Iазапна, и къуй а, талорхой а бахьана долуш бехк-гуьнахь а доцу халкъ, зударий, бераш, миска нах Iедало хьийзорна.

Амма Iедал шекдара динадайх. Къаьсттана къадари тIарикъатан динадайх. Нохчий кхаа декъе бекъча, лаххара а ши дакъа къадари, йа вуьшта аьлча, Кунта-Хьаьжин вирдехь бара. Зеламхина дуьхьал халкъана йукъахь ша лелочу пропагандех гIуллакх ца хилча, кхин некъ схьалецира Iедало. 1911-чу шеран ноябрехь, лецна, доьзалшца цхьаьна Калужски а, Астрахански а губернешка пхеа шарна ссылке бахийтира къадари тIарикъатан вирдийн уггар гIарабевллачарех цхьаболу динадай – Митаев Баматгери-Хьаьжа, Гайсумов Соип-Молла, Шаптукаев Iабдул-Iазиз, Белхороев БатIал-Хьаьжа, Хантиев Кана-Хьаьжа, Назиров Мохьмад-Молла, Чиммирза-Хьаьжа.

Халкъана йукъахь Iедало эладита даржийра, и динадай лецарна бехке Iедална а, халкъана а бохаме, зуламе ваьлла Зеламха ву, иза шен лаамехь Iедална тIевагIахь а, йа оцу динадайн мурдаша лаьцна Iедале схьалахь а, ссылкера динадай даймахка цIаберзор бу бохуш. Iедало дуьйцучух тешна, цхьаболу мурдаш Зеламха лаца арабевлира, амма Баматгери-Хьаьжас Калугера схьа хабар даийтира, Iедало дуьйцург харц ду, цунах ма теша, шаьш лецарна бехке Зеламха а, обаргаш а бац, Iедал ду, аш Зеламха а, цуьнан накъостий а, лецна, Iедале дIабелча, мегар дац аьлла.

Оцу Iалашонах дог диллинчу Iедало тIаьххьара а кхин некъ лехира. Зеламха тIеэцначу йа тIеэцна аьлла хетачу йарташна луьра таIзарш дар а, Iедална бохкабеллачу йуьртдайн а, Зеламхин чIирхойн а, хьолана сутарчу нехан а гIоьнца иза хIаллаквар а.

2

Балканашкахь тIом бара дIабоьдуш.

Цигахь австро-германин экспансина дуьхьал хIотто союз кхоьллира Антантас а, Россис а. Цунна йукъайогIура Болгари, Серби, Греци, Черногори. Амма оцу союзан коьртехь лаьттачу монархийн династеша а, къоман буржуазис а Антантина а, Россина а ца луучу aгIop – Хонкарна дуьхьал – йерзийра иза.