Дарц

Г. К. Орджоникидзе

Кавказехь туземни бахархойн экономически хьелаш галдаха дуккха а болх бина вай, амма царна йукъахь дешар а, Iилма а даржорехь цхьа гIулч а ца йаьккхина.

Я. Абрамов

Нохчийчоь къарйинчул тIаьхьа и акха нохчий дешарна а, Iилманна а, культурина а тIеберзо цхьа а тайпа xIyмa ца дина оьрсаша.

Реакционер-шовинист,

профессор П. И. Ковалевский

КАХАНОВСКИ СТАНИЦЕРЧУ

ГIАЛАГIАЗКХИЙН АЬРЗНАШ ТIеРА

1905 шо

1 апрель. Буьйсанна шен кха тIехь волу гIалагIазкхи Максимов Иван вийна. Зуламхойн лар Гуьмсан махка тIе йахана.

19 октябрь. Стерчийн ворданахь кха тIера цIа вогIу 85 шо хенара гIалагIазкхи Стрельцов Иван а, цуьнан йоьIан кIант Руднев Захар а вийна нохчаша. Цаьршиннан декъий, дага а дина, Iаьржа-хи чохь карийна, Цоци-Эвлан махка тIехь.

1 ноябрь. Говрашкахь веанчу итт нохчочо, Саенко Иванан жаIушна тIе а летта, 300 уьстагI бигна. Зуламхойн лар Iаьмар-Хьаьжин-Юьртан махка тIехь сецца.

18 декабрь. Ворданашкахь Соьлжа-ГIалара цIа вогIучу итт гIалагIазкхичунна тIелеттачу нохчийн гIерано Выпрецкий Егор, Демченко Фрол, жуьгти Дубиллер И. а вуьйш, уьш талийна. Лар Цоци-Эвла йахна.

18 декабрь. БоргIанехула Щедрински станице цIа вoгIy Стрельцов Михаил вийна. Зуламхочун лар БоргIанен махка тIехь сецца.

1906 шо

28 февраль. ГIалагIазкхичун Бондарев Иванан божалин пен а бохош, ши сту бигна. Лар Мескар-Эвлан махка тIе йахана.

17 апрель. Пайтонахь Шелковскехула Кахановске цIа вoгIy гIалагIазкхийн дворянин Гуминский Игнатий а вийна, цуьнан пайтон а, говраш а йигна нохчаша.

1 июнь. Ахархочуьнгара Кишка Иванера говр йаьккхина пхеа нохчочо.

22 сентябрь. Кахановскера Гуьмсе станце йохьуш йолу почта а талош, Негоднов Кузьма вийна, Петрусенко Тихонна чов йина нохчаша. Лар Гуьмсе йахана.

6 октябрь. ГIалагIазкхичунна Негоднов Трофимана чов йина нохчочо.

15 октябрь. ГIалагIазкхичунна Максимов Самуилана чов йина нохчаша. Лар Цоци-Эвлахьа, Мескар-Эвлахьа йахана.

IХ корта.ЖИМА ТОЛАМ

Тхуна тIехь урхалла латтораш, цхьана а

тайпана халкъаца йукъара xIyмa а доцуш,

халкъан кхолламца а, цуьнан Iep-дахар ат-

тачу даккхарца а, амалш кIадйарца а бала

боцу эскарера дIакхийсина даххаш, тIеман

чиновникаш бу.

T. Эльдарханов

1

Овхьад цIа вирзина шолгIа шо дара.

Зеламхас кIелхьарваьккхина Соип лаьмнашкахь цхьана йукъарлашкарчу жимачу кIотарахь дIатарвеллера. ХIеттахь Деши а цига дIайахара. Цхьа шо далале Соипана зуда а йалийра цигахь. Цуьнан там-мах а, гучуйаккхар а дIa а листира Овхьада.

Ровзана а, несо а мосазза а зуда йалор хьахийра Овхьаде. Амма иза реза ца хуьлура. ХIусамнана-м йезара цунна. Иза жима ма вац. Шовзткъе итт шаре ваьлла. Даим а несана несалла лелийна а вер вац. Ткъа хIокху чолхечу заманахь, зуда а йалийна, доьзал боло а ца лаьара. ХIинца цо схьалаьцна некъ а, иза Сибрех вига там болуш, кхераме бара.

Ша цIa веанчул тIаьхьа йаьллачу йоццачу хенахь Нохчийчуьра чолхе хьал довза кхиънера Овхьад. Оцу тIехь хьалхара гIулч йаьккхира цо нохчийн кIеззигчу интеллигенцин демократин ойла йолчу векалшца – ШериповгIеран, МутушовгIеран, ЭльдархановгIеран, СаракаевгIеран доьзалшца а, гIараваьллачу Iеламчица Соип-Моллица а доттагIалла тасарца а, Соьлжа-ГIаларчу РСДРП тобан куьйгалхой бовзарца а.

Нохчийчоьнан социально-экономически а, политически а хьелаш довза дукха корта ахка а ца безара, уьш, керайуккъехь санна, гуш дара. Къеллица а, цамгаршца а, баларшца а хIокху Теркан областехь хьовха, йерриг Россехь а хьалхарчу меттигехь дара нохчийн халкъ. Цунна тIаьххье оцу гайтамашца шолгIа меттиг дIалоцура кхузарчу оьрсийн белхалоша а, муьжгаша а. Ткъа йукъарчу хьесапашца лерича, гIалагIазкхий йаккхий таронаш йолуш бара.

Кхузахь оьрсийн къомах бахархойн йолу политически бакъонаш а йацара нохчийн. ГIалагIазкхичо нохчо вийча, бехкениг жоьпе ца озавора, иза таIзарза вуьтура. Ткъа нохчочо гIалагIазкхи вийча йа цунна къола, талор дича, зуламхо ца карийча, цуьнан лар тIейаханчу йуьртана луьра таIзар дора. Доцца аьлча, цаьргара адамийн бакъонаш дIа а йаьхна, российски законел арахьа латтош бара нохчий. Россехь цхьанххьа а доцу тIеман-колониальни урхалла дара Нохчийчохь.

Кхин а доьхна хьал дара нохчийн халкъана йукъа дешар, Iилма, культура йаржорехь а, къоман могашалла ларйарехь а. Берриг а нохчашна Соьлжа-ГIалахь йиллина цхьа ишкол йара, ткъа хIокху шарахь цигахь доьшуш волчу 97 дешархочух 47 бен нохчо вацара, уьш а таронаш йолчу нохчийн бераш дара. Нохчийн йарташкахь цхьа а больница а, амбулатори а, аптека а, цхьа а лор а, фельдшер а вацара. Цомгашчарна дарба леладора палтосучу а, Iалабоьлхучу а зударша, молланаша жайнашца а.