Дзённік суддзі Верасаўца

Звечара ўсе тыя дні Марку Антонавічу не спалася. Па шыбах барабаніў дождж. Са станцыі даносіліся ўздыхі паравозаў. Натужна гулі грузавікі. Ён варочаўся, прыслухоўваўся да начных гукаў.

Неўпрыкмет думалася, што Пакаціла раззлаваўся тады, бо быў не ў настроі пасля размовы са сваім начальнікам. Вядома, ён абразіў Марка Антонавіча. Ды гэта глупства. Марк Антонавіч умее дараваць. Ці мала каму не такое дараваў на сваім вяку…

Чорныя хмары, што густа завалаклі неба, на золку рассеяліся. Марк Антонавіч, лежачы ў ложку, глядзеў, як уваходзіў у пакой досвітак. Сцены нібы рассоўваліся. Насупраць акна ўсё выразней вызначаўся «Карабельны гай» у строгай пазалочанай раме, ужо добра віднеўся шкляны абажур пад столлю.

3 карніза над акном узляцеў голуб. Вось так шумна некалі ў дзяцінстве, калі Марк Антонавіч з бацькам ішоў па пожні, з-пад ног у яго ўзляцела перапёлка. Тады ён спалохаўся, аж сэрца закалацілася: моцна, з усяе дзіцячае сілы сціснуў бацькаў палец, за які трымаўся.

Здаля пачуліся шпаркія крокі: спяшаўся ранні прахожы. А вось яшчэ — павольныя, як бы пацяжэлыя… Стары слухаў і адчуваў, як нейкая няпэўная трывога вярэдзіла яго душу.

За шырмай салодка пасопваў, зрэдку мармытаў неша ў сне Толік. Марк Антонавіч прыслухаўся. Слоў не разбіраў, але яму здалося, што ўнук дэкламуе тыя вершы.

З’явілася думка: можа, і ў Пакацілы ёсць такі ж унук?

Незразумелая разгубленасць ахапіла Марка Антонавіча. Яна знянацку навалілася цяжарам, сціснула сэрца. Зрабілася горача. «Ну, ёсць і ў яго ўнукі — дык што з таго? Шчасце ж гэта, калі ёсць, хай расце дзятва добрымі і разумнымі людзьмі. Цяпер жа яна вунь якая кемлівая і дасціпная!»

Раптам яму выразна ўявілася, як бляклае вадзяністае вока Пакацілы хітра жмурыцца, падміргвае ў адказ на прагную дзіцячую дапытлівасць. Што ж гэта атрымліваецца?.. Нікому ж так не трэба шчырасць, як дзецям!..

А мы потым абураемся і здзіўляемся, чаму ў нас паганцы растуць…

Марк Антонавіч рэзка скінуў з сябе коўдру, устаў. «Не, перажытак пракляты, я знайду на цябе ўкарот, знайду,— гнеўна думаў ён.— За тое, што ты баязліва прыкрыўся той нікчэмнай паперкай, сваёй дакладной, Цябе не прыцягнеш да крымінальнай адказнасці, яно так. Але ж калі ты сядзеш на лаву падсудных за тое, што абазваў мяне ёлупнем і старым дурылам, у зале будзе знаходзіцца публіка. Там я раскажу людзям пра тваю подласць, яны за яе будуць па-свойму судзіць цябе, перажытак нікчэмны». Ён таропка стаў апранацца.

…Дапаўняючы свае паказанні, Кузьмін нечакана змоўк, паляпаў сябе па кішэні. Быццам забыўшыся, дзе ён знаходзіцца, дастаў папяросы, узяў адну. Круціў яе ў пальцах.

— Шкодны ты стары. I як з табой баба жыве? — з’едліва кінуў Пакаціла. Цяжка зварухнуўся, зашамацеў кажушком.

Гэтая яго рэпліка засталася па-за ўвагай Марка Антонавіча.

Было ціха і сумна. Цямнела. Сакратарка ўстала з-за свайго невялічкага прыстаўнога століка, уключыла святло. Кузьмін прыжмурыўся, азірнуўся, агледзеў прысутных.

— У вас усё? — спытаў я.

— Век пражыў — не судзіўся ні з кім, а тут на старасці год давялося.— Ён павярнуўся да залы.— Людзі, а калі ён, як сказаў мне, і ўнукам сваім будзе гаварыць: «Калі каго прыстукне, мая хата з краю?» Што будзе з імі, унукамі?.. Усё ў мяне.

Колькі часу мінула, а памяць, вяртаючыся да падзей, звязаных з тым судом, ажыўляе іх яскрава, да драбніц.

…Пакаціла імкнуўся паказаць тады, што грамадскае ганьбаванне, якім ён быў пакараны па прыгавору суда за знявагу Кузьміна, яго зусім не кранула. Ён хуценька пачаў зашпіляць кажушок, але ніяк не мог справіцца з тугім гузікам: той выслізгваў, не паддаваўся куртатым нягнуткім пальцам.

— От як, бачыш? Ганьбаванне,— прыжмурыўшыся, прытрымаў у куточках губ з’едлівую ўсмешку.— Грамадскае… — Цяжкія сківіцы варушыліся ляніва, інтанацыяй голасу, працяжнай і спакойнай, ён гаварыў: «От так, не пазбаўленне волі, нават не штраф — глупства. Словы. А яны як пухіры. Надзьмуліся, палопаліся, і нічога няма». Але ва ўсёй яго паставе, прыгорбленай і напружанай, у насцярожаных вачах бачылася нейкае прыхаванае замяшанне. У ім, мусіць, насуперак яго жаданню, выспявала штосьці такое, што было для яго зусім нечаканым і незразумелым.

Да дзвярэй Пакаціла ішоў з непакрытай галавой, аблавухую каракулевую шапку заціснуў у руцэ, якую трымаў навыцяжку. Выходзячы з суда, піхнуў плячом дзверы і, ступіўшы за парог, так і пакінуў іх расчыненымі.

Іншы раз чалавеку нясцерпна карціць падзяліцца сваімі думкамі. Мне таксама вельмі хацелася свае ўражанні аб справе Пакацілы выказаць людзям. Я надрукаваў артыкул у раённай газеце. I пра ўсё, што ўспрыняў у судзе, і пра свой роздум.

Неўзабаве пошта прынесла першы водгук на выступленне ў друку. Потым пасыпаліся пісьмы. Было трохі нязвыкла, што столькі ішло іх. Пісалі і гараджане, і вяскоўцы. Ухваляючы Кузьміна, выказвалі свае думкі аб праблемах выхавання. Якой заклапочанасцю пра людзей, пра жыццё, пра будучыню дыхалі скупыя шчырыя радкі! Якое было ў іх простае і глыбокае разуменне ролі чалавека на зямлі!