Historia romana

25 Mox tamen per Illiricum Moesiamque contractis copiis rursus cum Narseo Hormisde et Saporis auo in Armenia maiore pugnauit successu ingenti nec minore consilio, simul fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus cum altero aut tertio equite susceperit. Pulso Narseo castra eius diripuit, uxores, sorores, liberos coepit, infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem, gazam Persicam copiosissimam. Ipsum in ultimi regni solitudines egit. Quare ad Dioclitianum in Mesopotamiam cum praesidiis tamen morantem ouans regressus ingenti honore susceptus est. Varia deinceps et simul et uiritim bella gesserunt, Carpis et Basternis subactis, Sarmatis uictis, quorum nationum ingentes captiuorum copias in Romanis finibus locauerunt.

26 Dioclitianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenio et qui seueritatem suam aliena inuidia uellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus princeps, etsi imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Romanae libertatis inuexerat, adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum uestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in clamide purpurea tantum erat, reliqua communia.

27 Herculius autem propalam ferus et inciuilis ingenii, asperitatem suam etiam uultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens, Dioclitiano in omnibus et saeuioribus consiliis obsecutus. Cum tamen ingrauescente aeuo parum se idoneum Dioclitianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in uitam priuatam concederent et stationem tuendae rei publicae uiridioribus iunioribusque mandarent; cui aegre collega obtemperauit. Tamen uterque uno die priuato habitu imperii insigne mutauit, Nicomediae Dioclitianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gentibus pompa ferculorum illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonam unus, aller in Licaonia.

28 Dioclitianus priuatus in uilla, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio senuit. Qui dum ab Herculio atque Galerio ad recipiendum imperium rogaretur, tamquam pestem aliquam detestans in hunc modum respondit: «Vtinam Salonae possetis uisere olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis». Vixit annos sexaginta octo, ex quis communi habitu prope nouem egit. Morte consumptus est, ut satis patuit, per formidinem uoluntariam; quippe cum a Constantino atque Licinio uocatus ad festa nuptiarum, per senectam, quominus interesse ualeret, excusauisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio fauisse ac Maximino fauere, suspectans necem dedecorosam uenenum dicitur hausisse. Inusitata uirtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad priuatae uitae statum ciuilitatemque remearet; contigit igitur ei, quod nulli post natos hommes, ut, cum priuatus obisset, inter diuos tamen referretur.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER NONVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER DECIMVS

INCIPIT LIBER DECIMVS

1 His igitur abeuntibus administratione rei publicae Constantius et Galerius Augusti creati sunt diuisusque inter eos ita Romanus orbis, ut Gallias, Italiam, Africam Constantius, Illiricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus dignitate Augusti, Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusauit, uir egregius et praestantissimae ciuilitatis, diuitiis prouincialium ac priuatorum studens, fisci commoda non admodum adfectans dicensque melius publicas opes a priuatis haberi quam intra unum claustrum reseruari, adeo autem cultus modici, ut feriatis diebus, si amicis numerosioribus esset epulandum, priuatorum ei argentum ostiatim petito triclinia sternerentur. Hic non modo amabilis sed etiam uenerabilis Gallis fuit, praecipue quod Dioclitiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio eius euaserant. Obiit in Brittania Eboraci principatus anno tertio decimo atque inter diuos relatus est.