Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Шаноўныя панове. Шаноўныя гаспадыні і гаспадары. Сённяшні дзень – першы дзень юнацтва майго сына. Музыка, якой вы так былі здзіўлены, была напісана дзеля яго і гралася для яго. Яна не датычыцца вас. У гэты ўрачысты вечар вы павінны весяліцца.

Бацька быў бадай непрыемны Алесю ў гэтую хвіліну. Алесь зірнуў на Раўбіча, сустрэў яго позірк і зразумеў, што той адчувае тое ж самае.

– Сёння свята дзяцей, – казаў далей бацька. – I таму першы танец належыць дзецям... Дзеці, станьце ў пары... Алесь, выберы даму для першай пары.

Невядома, як гэта выйшла, Алесь яшчэ за хвіліну зусім не хацеў гэтага, – але ён стаяў ля Майкі і працягнуў гэтай агіднай зласлівіцы сваю руку... За ім, другой парай, стаялі Франс з Ядвігай, потым – Мсціслаў з нейкай дзяўчынкай, яшчэ і яшчэ пары.

Радасна грымнуў аркестр на хорах, і пацяклі павольныя гукі паланеза.

I тады Алесь, адчуваючы ўласны спрыт і лёгкую сілу, якая раптам наліла ўсё цела, паважна, на пальчыках, пайшоў, павёў даму да дзвярэй y малую залу, якія, зусім па-чарадзейску, самі адчыніліся ў другім канцы вялікай залы.

...Увесь вечар яна была зменлівая, як красавіцкі вільготны вецер – за кожным кутам хаты дастане. Магла сама шукаць яго вачыма і магла не звяртаць увагі на тое, што ён шукае яе. Магла завесці з Мсціславам размову аб тым, якія смешныя інтанацыі ў мове мужыкоў і як яны дзіўна, нязграбна рухаюцца. I хаця гэта было несправядліва, Мсціслаў пакутліва чырванеў за сябра і яшчэ за сябе, бо яна з ім загаварыла, a яму гэта было прыемна.

Алесь з кожным танцам падыходзіў да яе і адразу бачыў, як мяняецца яе капрызны тварык, робіцца пакорлівы і амаль бязвольны: апушчаныя доўгія вейкі, крыху ўсмешлівы рот. Яна ішла з ім y танцы менавіта так, як хацеў ён, a y перапынках зноў расплюшчвала вочы і казала:

– Шкада, што ў дзяцей няма бальных запісных кніжак... О, каб былі!.. На гэты баль y ёй стаялі б дваццаць прозвішчаў – кожны запісваў бы сваё... I я танцавала б увесь вечар з рознымі.

I ён зноў злаваўся: аднойчы нават пайшоў скакаць мазурку з маленькай Ядзенькай Клейнай. Заўважыў, як ахвотна яна падала яму ручку, як уздыхнула з радасці, што ён падышоў, аж заззялі яе лялечныя, вялікія вочы.

...А потым быў перапынак, калі разносілі марожанае. I тут Ядзенькай заняўся Франс. Сам прынёс ёй вазачку, сам стаяў ля яе, сам потым павёў да дзвярэй на тэрасу.

Тут і падышла да хлопца Майка. Хлопец пайшоў са злосці на веранду і стаяў там, гледзячы на рознакаляровыя кітайскія ліхтарыкі, якія прыгожа беглі ў цемру алей. A яна адшукала там яго, стала побач, хутаючы плечы ў белую мантылью.

– Сумна, калі няма танцаў, – сказала яна. – Я танцавала б тры дні... A вы?

Ён памаўчаў, a потым усміхнуўся:

– Я таксама. Мне падабаецца, як вы танцуеце...

– Праўда? – загарэлася яна. – Ядзенька ж лепей?

– I гэта так... Але мне падабаецца, як танцуеце вы.

Размова ішла па-французску, і яму часам даводзілася шукаць словы. Таму ён наўмысна гаварыў запаволена, з паўзамі.

– Давайце ўцячом адсюль на некалькі хвілін, – сказала яна. – Пойдзем y парк. Тут горача...

У парку асветлены былі толькі галоўныя алеі. Спачатку па іх ішлі ланцужкі ліхтарыкаў: аранжавыя, блакітныя, чырвоныя, яны пагойдваліся сярод лістоты. Потым пайшлі звычайныя зыркія каганцы. Іхняе полымя мігцела часам ад нячутнага ветрыку, і сетка, сплеценая з ценю і святла, бегала па жвіры, па галінках, па ствалах магутных дрэў, па дзвюх маленькіх фігурках, якія ішлі ў ноч.

Каганцы таксама скончыліся, зусім непадалёку ад стаўка, над якім схіліліся вербы.

I тут іх агарнула ноч з ціхім шалёсканнем маленькіх хваль на вадзе.

Над стаўком перакочваўся ў хмарках бледны месяц. Некаторы час дзеці стаялі моўчкі, гледзячы на месячную дарожку, яркую ля другога берага і зусім цьмяную ля іхніх ног.

– Вы ўвесь час так маўчыцё? – спытала яна.

Яна не разумела, што ў ціхі час людзі павінны маўчаць, што мова ў такую часіну не гучыць. Непадрыхтаваны, ён шукаў слоў, якія павінны былі легчы на ноты цішыні. Але новыя ўражанні ў яго былі яшчэ кароткія і мізэрныя, ён міжволі звярнуўся да старых, больш моцных.

– Рыба любіць цёмныя ночы, – сказаў ён. – Але ўсё адно ў такую ноч яе лавіць прыгажэй. Дзеці апранаюць цёплае... рыззё і ідуць з... таптухай. – Дзіўна гучала ў французскім сказе слова “таптуха”. – Падстаўляюць яе пад вадзяныя хмызы, топчуць... I рыба ў сетцы ўся блішчыць, як блакітны жар. Пераліваецца, скача... A месяц плыве...

Ён асекся, заўважыўшы, як грэбліва апусціўся куточак яе рота.

– Я гэтых забаў не разумею, – быццам назнарок, быццам жадаючы падражніць, сказала яна. – “Таптуха”, “рыззё”... Мілагучныя словы, нічога не скажаш.

Тут раззлаваўся і ён:

– A ў чым жа яшчэ па рыбу лазіць... У гэтай маёй маскараднай чузе?.. У вашай мантыльі? Смеху варта...

– Чым гэта вам не спадабалася мая мантылья? – іранічна, зусім як дарослая, спытала яна.

– A тым, што няма чаго выпінацца. A тым, што гэтыя словы аніяк не горшыя за вашы, – ён сыпаў гэта па-мужыцку, быццам праз бур’ян лез без дарогі. – A тым, што сорам удаваць з сябе дарослую і смяяцца з людзей, якіх не ведаеш.