Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Я не жабрак і не галадранец, – сказаў даўжэзны, як калядная свяча, Юллян Раткевіч: жаўтаватае аблічча яго было нервова-злоснае. – Я не галадранец. А мая асобная думка – вось яна. Браніборскі прапануе адступіць ад мясцовага прынцыпу: “Сяляне не нашы, а зямля наша” і ад прынцыпу цэнтральных губерняў: “Сяляне нашы, а зямля – іхняя” ў імя прынцыпу: “Мужыкі не належаць нам – зямля не належыць ім”. Гэта, я лічу, несумленна, гэта пазбаўляе мужыкоў набытку, робіць іх жабракамі. А мне, дый усім тут, непатрэбны работнікі-жабракі, памагатыя-жабракі. Я шкадую, што пусціў Браніборскага і дазволіў яму дапаўняць маю запіску. Шкадую, што цяпер застаўся ў меншасці з панам Мнішкам. Я лічу правільным прынцып: “Яны – не нашы, а зямля – напалову”. А то атрымалася, што я пачаў гэтую справу, бо мне асабіста прыгон нявыгадны. А гэта не так. Усё.

– Ты пачаў гэтую справу, бо ты якабінец, – Кроер крычаў з круглымі ад гневу вачыма, – бо ад цябе смярдзіць французяцінай. Глядзіце, дваране! Гэта пачатак вашага канца!

Шум выбухнуў вакол яго. Сабутэльнікі цягнулі пана на месца. Раткевіч ірваўся да Кроера.

– Мужыцкія дабрадзеі! – крычаў Кроер. – Якабінцы! Княствамі ім валодаць абрыдла! Яны ў басякі захацелі, у рымары!

...Ісленьеў схіліўся да Вежы і ціха спытаў у яго:

– Ну? Чакалі вы гэтага?

– Даўно чакаў, – Вежа глядзеў на віраванне натоўпу. – Ды толькі трошкі не так чакаў.

– Чым вы гэта ўсё тлумачыце?

– Подласцю, – спакойна сказаў Вежа.

– Чаму-у?

– Дурань Кроер не мае рацыі, – сказаў Вежа. – Яны не ў якабінцы захацелі і не ў рымары. Такіх сярод іх – Мнішак ды Раткевіч. Гэта – святыя ёлупы. Як быццам нехта ім дазволіць быць святымі ў гэтым прытоне. А астатнія? Чуеце, як на Кроера крычаць? Хіба толькі тыя, што падпісалі? Не, большасць. Большасць супраць прыгону. І яны не ў рымары захацелі, а ў багатыя людзі. І вось таму я не за тое, каб адмянілі прыгон у іхніх маёнтках.

– Н-не разумею вас, – сказаў Ісленьеў. – Адкараскацца, адкруціцца захацелі ад сваіх мужыкоў, – сказаў Вежа. – У голад кінуць... Мне, граф, вядома, не хочацца, дзеля ўнука, каб прыгон адмянілі... Але каб вырашылі сумленна адмяніць – я першы аформіў бы. Грэшная, злая справа. Састарэлая. Непатрэбная.

Вусны ягоныя былі горкія.

– Як бабу... цалавалі, дык завушніцы абяцалі, а як баба раджаць, дык яны ўцякаць... Было: яны нашы, таму што зямля наша. А тут выходзіць, усё наша: і грошы за заклад, і зямля, – толькі яны не нашы. Нашто яны нам з голым пузам? Хай у старцы ідуць. Хай самі за сябе плацяць нядоімкі, якія дагэтуль за іх плацілі мы. А нядоімак у гэтых вось гаспадароў набралася ледзь не ад часоў цара Гароха... Людзі галодныя – дзе ім плаціць? Урад ішоў на некаторую адтэрміноўку, каб апошняй шкуры з мужыка не злупіць. А вы спытайцеся ў гаспадароў – ці забылі яны хаця адзін год мужыка пастрыгчы? Вось... Вось яно і ёсць.

– Што б вы прапанавалі?

– Пачуеце, – сказаў Вежа. – Яны ў мяне павінны спытаць. І я адкажу.

Галас усё нарастаў.

– Вырадкі! – крычаў Кроер. – Сацыялісты!

– Кроер, я абарву вам вушы, – сказаў Раткевіч. – Я мяркую, вы яшчэ не заклалі ў карчме вашай шпагі?

Кроер зароў. І тут перад ім раптоўна стала Надзея Клейна.

– Ну, – сказала яна. – Ну! Што ты збіраешся рабіць, аспід, дай я гляну.

– Жанчына, адыдзі!

І тут Клейна спрытна, як кошка, схапіла яго пухлай ручкай за вуха.

– Не торгайся, бацюхна... Я табе цяпер не жанчына. Я на зборні. Такая, як усе. Сядзь, бацюхна. Сядзь ціхутка. І слухай, што разумныя людзі гавораць.

Зала рагатала. І рогат зрабіў тое, чаго не зрабілі б аголеныя шпагі. Кроер сеў.

І адразу ўдарыў у гонг Басак-Яроцкі.

– Я полагаю, лучше всего решить этот вопрос, ввиду расходившихся страстей и резкого размежевания собравшихся, путем баллотировки. Но раньше, думается мне, надо опросить нескольких, известных своим состоянием, возрастом или умом, дворян.

– Але, – загулі галасы.

– Тады я пачынаю, – сказаў Яроцкі. – Пан граф Хаданскі.

Хаданскі ўстаў. Паблажлівая завучаная ўсмешачка нерухома ляжала на яго вуснах.

– Не разумею прычыны спрэчкі, – сказаў ён па-французску. – Сярод Янак пакуль што не заўважана ні Лавуазье, ні Мармантэляў. Пан Раткевіч, вядома, выступае за народ, а не за сваю кішэню. Ён сам казаў, што ён робіць гэта не праз выгаду.

– Дурань, – ціха сказаў Вежа. – Заўсёды думаў, што Хаданскі дурань. І злосны. Чалавека хоча зганьбіць.

– Дык вось, – казаў далей Хаданскі, – я заступіўся б за пана Раткевіча, але нашто мне заступацца за мужыка, які не адчувае аніякай патрэбы ў змене свайго становішча? Ён яшчэ не дарос да волі. Яму яшчэ трыста год будзе патрэбен сатрап з бузуном. Калі пакінем яго мы, культурныя, ён знойдзе на сябе іншага жорава. Горшага. – Ён схіліў галаву. – Я заклікаю ўсіх дваран, якія хочуць араць зямлю, хочуць, каб у крэслах гэтай зборні сядзелі Зохары і Яўхімы, а на месцы маршалка – крывавы кат... я заклікаю ўсіх гэтых дваран класці белы шар за мужыцкую волю.

І сеў. Частка залы ўхвальна зашумела.

– Ясна, – сказаў Яроцкі. – Пані Клейна.