Karatkevich Kalinouski

Кастусь Каліноўскі

СМЕРЦЬ I НЕЎМIРУЧАСЦЬ

Трагедыя ў трох актах, трынаццацi карцiнах

 

ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ

С Е Й Б I Т Ы:

Б е л а р у с ь.

К а с т у с ь  К а л i н о ў с к i.

А р с е н ь  С т а н е в i ч - сябра Кастуся.

К а р а л i н а  Я ц ы н а.

В а с т р а в у х - камандзiр атрада iнсургентаў.

Ю з э ф а  Я н е в i ч.

П а н  З а р у б а.

Б р о н ю с  М а р ц я в i ч у с - кiнжальшчык.

А Р А Т Ы Я:

П а р х в е н  Б а б а е д  па мянушцы Ч о р т а ў  Б а ц ь к а.

Я ў х i м  Б а р д а н о с.

Я ў х i м i х а.

Ч о р н а я   п л а к а л ь ш ч ы ц а.

А г е й  Б л а ж э н н ы - юрод.

Б а б а  Г а р э л i х а - удава.

I г н а с ь  Ш о с ц i к.

Н я м ы  Я н.

К Р У М К А Ч Ы:

Г р а ф  М i х а i л  М i к а л а е в i ч  М у р а ў ё ў.

I м п е р а т а р  А л я к с а н д р  I I.

Ж а н д а р с к i  п а л к о ў н i к  Л о с е ў.

П а л к о ў н i к  Ц а п л i н.

К а п i т а н  ф о н  Ю н г е н.

П а р у ч н i к  Г о г е л ь - член следчай камiсii.

I Н Ш Ы Я:

П а с л а н е ц  б е л а г а  ж о н д у.

В i т а ў т  П а р а ф i я н о в i ч.

М а р ы я  Г р э г а т о в i ч.

С т о ц к i.

М а д а м  д э  С а л ь е.

П а л к о ў н i к  Ш а л г у н о ў - старшыня следчай камiсii.

П а л к о ў н i к  б а р о н  Т ы з е н г а ў з е н.

Сяляне, прахожыя, салдаты, натоўп, госцi на бале, члены следчай камiсii i трыбунала.

Дзея пачынаецца ў маi 1863 - канчаецца ў сакавiку 1864 года.

АКТ ПЕРШЫ

КАРЦIНА ПЕРШАЯ

Яшчэ перад тым як падымаецца генеральная заслона, чуваць далёкiя, жудасныя па сiле i журбе, гукi старадаўняй песнi. Гэта "Дарота"... На саматканым чынаватым палатне заслоны скачуць адбiткi далёкага агню. I вось перад заслонай узнiкае жанчына ў чорным. У яе журботнае аблiчча з прадоннямi чорных вачэй. Вялiзны цень жанчыны рухаецца ва ўспышках зарыва, то ападаючы, то вырастаючы амаль да столi.

 

Ж а н ч ы н а.

Я - Беларусь... Я - чорная зямля...

Я - мацi ўсiх дзяцей маiх.

I ўсiх гасцей, што прыйдуць з добрым словам

На берагi маiх празрыстых рэк.

Нямнога, пэўна, знойдзецца такiх,

Што злом мяне успомняць. Толькi тыя,

Што смерць прыносiлi ў мае палi

I зараз спяць на дне маiх курганаў.

Я - перад вамi... Паглядзiце... Рукi...

Стагоддзi працы - шрамамi на iх.

Я - ў чорным. Але быць бы мне ў барвяным

Ад рэк крывi, што працяклi па мне...

Якой была я светлаю дзяўчынай!

Ў каралах арабiн, ва ўборы ясным

З зялёнага атласу i ў сапфiрах

Маiх азёр бязмежных i крынiц.

I цар прыслаў - мяне ў рабынi сватаць -

Сваiх паноў з мячом, свiнцом, агнём...

I вось я скiнула свае уборы

I чорны плашч усклала. Ў соты раз.

Але ў бясконцых, страшных гэтых бедах

Не апусцiла я сваiх вачэй....

Вы, што глядзiце зараз мне ў зянiцы,

Вы, светлыя, вы, добрыя, вы, дзецi

Вялiкiя мае, павiнны ведаць

Паданнi краю.

Вось, вазьмiце крылы,

Якiя Вас туды перанясуць...

I уявiце, што якраз сягоння

Рассыпалiся вёскi i палацы

Чырвоным жарам. Шыбенiцы страшна

На раздарожжах стогнуць па начах...

Па жылах рук маiх iдуць салдаты

I валяць родны лес наўсцяж дарог,

I паляць пушчы, каб нiхто не здолеў

Схавацца там са зброяй i страляць

Па карнiках. Яны ж паўсталi, дзецi,

Не вытрымалi рабства i цяпер

Ляжаць, забiтыя рукой варожай,

Мiж зрынутых калон маiх лясоў.

Не будзе дрэваў - i мяне не будзе...

Паслухайце... Вось... Вось яшчэ... Яшчэ.

Здалёк, глухiя i нерэальныя, далятаюць, мацнеюць, гучаць, гучаць удары сякер.

I уявiце, што сягоння, зараз,

Выходзяць лепшыя сыны змагацца.

I рог гучыць. I раўкаюць гарматы.

I мужыкi, што верылi спачатку

Ў цара, цяпер за лепшымi iдуць.

Узняўшы вiлы ў зарыва... I гэта

Зрабiў адзiн з сыноў маiх... Кастусь.

Сын той зямлi, што несла крыж пакуты...

I тут узмывае страшная, на мяжы голасу i адчаю, песня-лямант "Дарота".

А Дарота крыж нясе

Па сцюдзёнай па расе,

Па папёлах стылых,

Па пажарах дымных

Нясе...

Нясе...

За ўсiх бедных людзей

Па палёх яна iдзе...

Iдзе... iдзе...

Беларусь. Глядзiце! Успомнiце! Прыходзiць час!..

Уздымаецца заслона. Закiнуты вадзяны млын пад Бахарэвiчамi. Грэбля парасла дрэўцамi, лес прысунуўся амаль да самых сцен... Чортаў Бацька i баба Гарэлiха глядзяць у глыбiню сцэны, адкуль чуцен далёкi шум натоўпу.