Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Народы Еўропы бяднейшыя на плошчы пад пасеў, чым народы Азіі, яны ж і вастрэй адчувалі шкоднасць мышы — знішчальніцы ўраджаю. Вось чаму аўтары энцыклапедычнага даведніка «Славянская міфалогія» адназначна ацэньваюць мыш негатыўна, ва ўсялякім разе, факты прыводзяць выключна адмоўнага сэнсу. Але ў такім аўтарытэтным навуковым выданні яўна ігнаруецца казачная традыцыя. Казкі ж, відаць, адлюстроўвалі ранейшыя міфалагічныя ўяўленні, паколькі мыш у іх часта паўстае, на наш сучасны погляд, станоўчым персанажам. Так, у рускай казцы «Ведзьма ды сонцава сястра» мышонак папярэджвае Івана-царэвіча пра небяспеку і выратоўвае ад ведзьмаркі [75, І, 110]. Тое ж у беларускай казцы «Дзедава дачка ды бабіна дачка ў хатцы на курынай ножцы», дзе ў жмуркі з мядзведзем замест гераіні гуляе мышка [112, ІІ, 237–243]. У рускай казцы «Баба-яга» мышкі навучылі падчарку, як перыхітрыць пачвару [75, І, 124]. У беларускай казцы «Ох і залатая табакерка» мышка разам з катом ды рыбкаю дапамагае Янку [112, І, 265–269]. Названыя казкі, як нам здаецца, выявілі яшчэ даземляробчую міфалагічную свядомасць, калі мыш шкоднаю не здавалася, наадварот, маленькая і рухавая, выглядала сімпатычна. Эфект тут, відаць, заключаўся ў кантрасце істот вялікіх ды магутных (ведзьма, мядзведзь) і жывёлінкі маленькай, нязначнай, якая, тым не менш, іх абдурвае. Яе перамога давала і чалавеку надзею на перамогу над прыроднымі стыхіямі, над сіламі хаосу. Акрамя таго, такога кшталту старадаўнія казкі маглі быць яшчэ звязанымі і з культам продкаў: мышы — душы памерлых.

У так званы арыйскі перыяд нашай гісторыі пераасэнсоўваюцца шмат якія ранейшыя міфалагічныя персанажы. Мыш застаецца папулярнай дзеючай асобай казак, загадак, замоў, але стаўленне да яе земляробаў-арыйцаў усё больш негатыўнае: на першы план у ацэнцы мышы выходзіць знішчэнне ёю ўраджаю, а таксама сувязь з падзем’ем — іншасветам нячысцікаў і грэшных душ. У беларускай казцы «Верабей і мыш» істоты зноў жывуць разам, як і ў кітайскім паданні, але жывуць ужо не ў згодзе: хітрая мыш абдурвае прасцяка-вераб’я. Між імі ўзнікае вайна. Урэшце сокал (у міфалогіі ён заўсёды сімвалізуе сонца), пакліканы на дапамогу вераб’ём, перамагае мышынае войска. Як бачым, казка яўна перагукваецца з кітайскім міфам пра сяброўства птушкі і мышы. Але нашы продкі распавядаюць пра, так бы мовіць, вынік суіснавання — вайну паміж птацтвам і звяр’ём, інакш кажучы, вайну Неба і Зямлі, якія звычайна заўсёды знаходзяцца ў гармоніі. Заўважым, што эпізод пра двубой двух біясферных царстваў з’яўляецца не толькі асобным казачным сюжэтам, але і як бы пралогам да некаторых беларускіх казак, тэма якіх з гэтай бітвай абсалютна не звязана. Значыць, пакідаючы ў казачным эпасе такога кшталту матыў, продкі лічылі яго надзвычай важным. Можна думаць, што тут у сімвалічнай форме згадваецца пра касмічную катастрофу.

Нам здаецца, што мыш у нейкі момант развіцця свядомасці індаеўапейскага субстрату замяніла сабою цмока-змея, персанажа ва ўсіх міфалогіях свету надзвычай распаўсюджанага. Як і чаму адбылася такая трансфармацыя, такое здрабненне вобраза магутнага дракона, сказаць пакуль цяжка. Але, магчыма, менавіта таму ў эпоху Сярэднявечча мыш — асабліва кажан — стала лічыцца інкарнацыяй д’ябла, а значыць, увасабляць усё ліхое.

Да нашага часу асталася ў шмат якіх народаў прыкмета: масавые перасяленні мышэй і пацукоў — да вайны. Рацыянальна вытлумачыць з’яву не так складана: звычайна міграцыі дробных жывёл адбываюцца ў перыяд сонечнай актыўнасці (раз у адзіннаццаць гадоў), якая, верагодна, і ў людзях абуджае агрэсіўнасць. Ва ўсялякім разе, вядомы савецкі геліябіолаг Аляксандр Чыжэўскі, вучань Канстанціна Цыялкоўскага, звязваў з актыўнасцю Сонца шмат якія войны ды рэвалюцыі. Ужо не першы раз навука пацвярджае народную мудрасць.

Назіральнасць нашых продкаў выявілася і ў іншай прыкмеце: калі мышэй багата бывае зімою, дык на лета можна чакаць добры ўраджай. Мышы і пацукі выдатна прадчуваюць кліматычную перспектыву, змены ў надвор’і, і адпаведна гэтаму размнажаюцца. Іх выключная жывучаць і, сапраўды, дзіўная магчымасць прадчування (пацукі пакідаюць карабель, які павінен затануць, мышы астаўляюць дом перад пажарам) таксама садзейнічалі міфалагізацыі. Адсюль незлічоная колькасць прыкмет, забабонаў, парад. Так, нявеста павінна была ехаць на вянчанне не еўшы, каб мышы нічога не пагрызлі ў яе доме [101, 270]. Каго мыш пакусае, таго чакае няшчасце [92, 271]. Калі ў доме заводзіцца шмат мышэй, значыць, яны некага выжываюць — чакаецца смерць ці ад’езд аднаго з членаў сям’і [13, 179].