Лаьмнашкахь ткъес

– Хьан локхалла, со реза вац вай схьалаьцначу тактикина, – элира цо, жимма ойла а йина. – Симсара а, Байтарке а эрна йагий вай. Вайн къизалло дарбийр бу кхечу йарташкара бахархой, гергарлонаш а ма ду царна йукъахь. Оцу шина йуьртан доьалгIа дакъа нах а ма бацара мятежникех дIакхеттарш. Ткъа вай къеначарна а, зударшна а, берашна а таIзарш до. Шайна зударшций, берашций тIом бан лаац бохург хазийна салташа а…

Командующис сацийра Самойловн къамел.

– Схьахетарехь, полковник, хьан а, оцу салтийн а ойланаш цхьаьнайогIу-кх, – забар йечуха Іоттар йира Свистуновс. – Цуьнан Воккхалло Императоро соx тешийначу областeхь тахана хIоьттинчу хьоло кхерамна кIел хIоттийна Закавказьера фронт. Хьалхарчу деношкахь аш ледарло ца йинeхьара, господа, хIара ун ДегIастана даьржина хир дацара. Ткъа хIинца цигара мича даьржар хаац, Ша Дела воцчунна. Мятежникех дог лозуш салти хаалаxь, уггар луьра таІзар де. Тоьпаш тохарна тIe xІотталц. ХIара тIеман зама йу, господа.

* * *

ШолгIачу дийнахь Iуьйранна шеца Батьянов а, Самойлов а волуш, Хаси-Юьрта вахара Свистунов. Оцу хенахь цига кхечира ДегIастанан областан начальник, инарла-адъютант эла Леван Иванович Меликов а.

Шина а областеxь xIоьттинчу хьолах доцца дийцинчул тIаьхьа цаьршиннан барт хилира, цхьана хeннaхь цига йиъ отряд а йахийтина, сихачу тохарца Салатавица дерг цхьана дийнахь чекхдаккха.

Нохчмахкарий, Салатаверий гIаттам хьаьшна чекхбаьлларг лерина, бехкечарна таІзардар дийцаре дан долийча, галморзахаллаш хилира шина инарлин. Меликовс схьахьедира, гIaттaмeхь дакъалаьцна дегIастанхойн йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, лаxxьийна Россин малхбалерчуй, къилбасeдeрчуй губернешка дIакхалхо шен сацам хилар. Изза таІзар дар доьхура цо Теркан областeхь а.

– Изa дoйлa йац, Леван Иванович, – корта ластийра Свистуновс. – Данне а дойла йац. Шаьш кхалхор вайна дагадеанийла хиъча, лахкабелла хьаннашка гIур бу нохчий. ТIаккха уьш цигара схьабаха цхьа-ши шо хан а, бIe эзар салти а везар ву суна.

Меликов резавоцуш вусавелира.

– Хаац, Александр Павлович, – элира цо къорра. – Хьайн областерчу кхечу йартех хьайна луъург де, амма дегIастанхойн кхаа йуьртана – Диламний, Алмакханий, Миатланий – таІзардар сан лааме дала деза ахь. Царах къинхетам а бина, и ун йeрриг а ДегIастана доржуьйтийла йац сан.

– Ахь хIун дуьйцу, Леван Иванович? – корта ластийра Свистуновс – Иштта мегар ма дац. Вай цхьана пачхьалкхехь, цхьана законаш кIел ма деха. ТаIзарш а хила деза царна а, вукхарна а цхьатерра.

ГІуллакх къовсаме даьлча, дагавала полковникаш Самойлов, Перлик а чукхайкхира цаьршимма. Самойлов caцамболлуш дуьхьалвелира салатавхойн кхо йурт кхалхорна.

– ГІaттaмeхь даррехь дакъалаьцна нах-м таIзарх кIелхьарбевр бац. Амма церан къена дай-наной, зударий, бераш а махкахбахарна сацамболлуш дуьхьал ву со! Уьш шийлачу къилбаседе йа малхбузен йовхачу аренашка кхалхор а, меллаша йогучу цIергахь багор а цхьаъ ма ду. Цхьа шо далале, цхьаъ дийна ца вуьсуш, берриг а лийр бу уьш цигахь.

– Уьш кхалхор пачхьалкхана оьшуш гIуллакх хилча? – хаьттира Меликовс.

– Суна хетарехь, хьан локхалла, уьш ца кхалхорах галдала хIума а дац пачхьалкхан. Амма, кхалхийча, галдала ду. Іедалан къизалло cий дoжaдo муьлххачу а пачхьалкхан.

Перлика гIо даьккхира Меликовгахьа.

– Бехк ма биллалаxь, господин полковник, хIоьттинчу хьоле хьо тIехула хьоьжуш санна хета суна, – элира цо, курра Самойловга а хьаьжна. – Мятежникех къинхетам бича пачхьалкхана зулам долуш хилча, вай тIехьатaттa йeза вешан гуманни ойланаш. Мятежни йарташ, цхьа а са бухахь ца дуьтуш, махкахйаxаро гуттаренна а, орамашца а дIадоккхур ду кхузара зуламе ун.

Самойлов доза доцчу цабезамца дIахьаьжира Перлике. Цуьнга ала-м дуккха а дара Самойловн, амма ала йиш йацара.

Дуккха а къийсинчул тIаьхьа барт хилира церан: гIовттамхойх уггар бехкениш шайн доьзалшца йуккъерчу губернешка, ткъа бисинaрш аренгарчу нохчийн йарташка охьакхалхо.

* * *

ШолгIачу дийнахь йea aгIонгахьара цхьатерра тIелатар долийра Салатавина.

Билгалбинчу некъаца, Саласун аьрру агIонца, БуртIанай хьалайолайелира Батьяновн отряд. Колоннин коьртехь сирачу динахь, хаьнтIахь безчу механ тур а долуш воьдура командующи. Цуьнан дезачу дегIана кIел синтем байна хьалха дIагIерта дика йустийна говр. Наггахь оьгIазе урх а узуш, ойланаша дIалаьцна вогIучу цунна тIекхиъна богIура отрядан командир Батьянов, Хаси-Юьртан округан начальник подполковник Шетихин, Салатавин участкан пурстоп Дацаев Шайх-Махьма.

Акхташ-Эвла кхачале хьалхахь ламанхойн йоккха тоба гучуйаьлча, Шайх-Махьмин йеакІов чIeниг, хорша хьаьдча санна, йего йолийра. Хьалха богIучу нехан кортош тIехула лаккха айъина йохьуш кхоъ байракх гора.

– Уьш хIун адамаш ду, Шайх-Махьма? – гIенах санна, хезиpa цунна командующин буьрса аз.