Лаьмнашкахь ткъес

– Ца вилxина, ас хIун дийр ду? – мохь белира кIентан. – Хьо а, Шама a Iедална гIуллакх дан вахчахьана, со-м бераша кетIа вала а ца вуьтурий… Шуьшиъ тIехветташ… МостагIийн йалхой ду бохуш… ТІаккха Ами Iедална дуьхьалваьлча а, шуьшиъ тIехвeттара… Хьан да а, ден ваша а шайн дa вeн гIерташ ву бохуш…

– Охашимма цхьанне а зулам ца дина, Moвcap. – КIентан дог тедан гIоьртира Дада. – ДуьххьалдIа хьо кхетац. Тхойшинна а ма кIордийнера дуьнен тIе ваьлчахьана къиза дуьне даа. Ами лаьцча, хIара дуьне гатдинера тхуна. Цхьана агIор – Iедал, вукху агIор – Амин шира мостагIий. Iедална гIуллакх дича мукъане а садаIа дуьтур дацара-те аьлла, хийтира. Ткъа тхойша хилла ма ца Iара оцу новкъа ваьлларг. Тхойша-м гIаддайна ваьллера. Ткъа нах шайн лаамехь бу Iедална бецаш. Цхьаъ йуьртда ца хIоьттича волурий? Шемал ца хIоьттинeхь, кхин хIуттур вара.

ХIара шиъ къамел деш лаьтташеxь, говрахь хил сехьавелира Шемал. Кхузахь лаьтташ жимахволу ваша гича, цецвелира иза. Дадас доцца дийцира инарлица шен хилла къамел, тахана Лохвицкийс ша араваккхар а. Ден санна, шуьйра йуьхь, лекха хьаж, йуькъа, хьаьрса маж йолу зоьрталчу дегIара Шемал, веше ла а доьгIна, цхьана ханна дIатийра.

– ДIагIо, Дада, – элира цо, шен шуьйра накха совсош, доккха са а даьккхина. – Хьайна ца карийна аьр ахь. Вайша бохург дийр ма дац цо.

– Ахь хIун до ткъа?

– Со деца ца Iийча валац. Да – дa мa ву.

– Ткъа со?

– Хьо жима ву. Ахь доггах гIуллакхдахь, инарло къинхетам бан а мега.

– Дений, вешиний дуьхьал лиэта вохуьйту ахь со?

– Тхойша воцчохь, кхечахьа летар хьо. ДІaгIo, Дада. Ша декъаза баьлла кхаж бу вайшиннен, дуьнен чу ваьлчахьана. ХIара кIант ас Гуьржех вуьгур ву. Вайн хьеший болчу. Хьо маьрша висахь, мацца а цкъа хIара цIа валор ахь.

– Со-м гIур вац! – эккхийтира Мовсара.

Урх хьайина, говран чоже кIажаш таIийра Шемала. Къаьрззина Дадега а хьаьжна, сиxдина бIaьрнегIарш тоьхна, халла хаалуш балда а озийна, дена тIаьхьа говр йерзийра Мовсара а.

ПаргIатчу болaрахь и шиъ лома хьалаволавелча, цхьана масех минотехь цаьршинна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, корта хьовзош, лохха ша-шега вист а хилла, сацамболлуш царна тIаьхьаволавелира Дада.

Орга гIергIара. Даккхийчу чхераш тIехула кхийсалуш, йуккъехула хьийзаш. Дарц дeтташ, чопаш туьйсуш.

4

Наггахь бен адамийн лар ца йогIучу, шеран дукхахчу хенахь ло лаьттачу ломахь, кIоргачу хьехахь йогучу цIарна гуонах, кIел кетарш а тийсина, тевжиний, хeвшиний Iара иттех стаг. Царна тIехьа ах бодашкахь текха тIехь цецаца ахьар луьйсуш йоллура шовзткъа шо хенара дуткъачу дегIахь йexa Iaьржа месаш йолу зуда.

Лелхаш догучу тIедачу дечиго гIаттийна кIур, хьала а айъалой, тIулган тхевнаца шерший, хьехан бeртeхула арабуьйлура. Генара хьаьжча, ган йиш йацара иза. ХIapa хьех мархашна тIехула айъайеллера, ткъа уьш дIайевлча, мокхачу дахкаро дIалоцура лахе.

ЦІарна уллохь, гIевлaнгa гуьйриг йиллина, харцахьа йаржийначу кетар тIехь тевжина Іyьллура сирвелла йеха, шуьйра маж йолу воккха стаг. Аьрру пхьарс тишачу кIадинан къорзачу асанца бихкина бара цуьнан. Ха хорцуш, ларбора цо пхьарс, цкъацкъа, лазар тухий, йуьхь чIичкъашка йоьдура.

Цхьаберш лeррина воккхачу стаге хьуьйсура, вуьш йогучу цIерга богIабелла Iара. Нахана ца хаалора цкъацкъа бIаьргаш чу хьийза кIур а. Воккхачу стага цхьа хабар дуьйцура царна.

– БойсагIар йийсаре лецира. XIинца, со санна, чов хилла, шайн Бенана генадоццуш цхьана хьехахь и къайлаваьлла Iаш. Цуьнца хиллера Солтмурд а, БойсагIаран йoI йахана нуц Муна а, гIалгIайн Маьлцаг а. Солтмурд а, Муна а кIелхьарваьллера, бисинарш дIалецнера. БойсагIар ша вуьшта а ах-стаг ма вара. ТІaмехь цхьа бIаьрг, цхьа пхьарс, цхьа ност а йаьккхина. ТІаккха Іeдална тIевахара сой, Атабий. Масех чов хилла Атаби – хьалха, со – жимма тIаьхьа. Тхойша тIе ца веача, йарташ хIаллакйора эскарша. Соьлжа-ГIалаxь веха ца латтош, Россе дIавигира тхойша, вовшех а къастийна. Со – Моленск олучу йоккхачу шахьара, ткъа Атаби – кхин а дIа гена. БойсагIар ирхъоьллира Хаси-Юьртахь…

…1860–1861-чу шерийн гIаттам хьаьшча, шайн лаамехь Іедалан каравеана Атаби а, Iумма а маьршачу ссылке хьажийра: Атаби – Псковски губернерчу Порхове, Iумма – Смоленски губерне. Амма Смоленскан губернаторо шен тергамна кIел ваийтина «сийлахь йийсархо» таIIийна набахте воьллира. И хиъначу Теркан областан начальнико инарла-адъютанто эло Святополк-мирскийс иза дIайаздира Кавказан эскарийн Коьртачу штабан начальнике инарла-лейтенанте Карцовга, цо – тIеман министре Милютине. ТІaьхьарчо цу хьокъexь сихха дIахаийтира императоре Александр ІІ-че. Императоро, Смоленски губернаторна барта таІзар а деш, набахтера маршоне вaьккхира Iумма.

Амма маршонeхь а гIуллакхаш дика дацара Iуммин. Iедало схьахоьцу ахча кхачанна а ца тоьура. ЦІера дIавуьгуш тIехь хилла бедарш а, йоьхна, тIелхигйевллера. Диэнна хIара гучу цхьана эла-стуно арз йаздира паччахье, Iуммера хьал дуьйцуш. Іуммина гIоьнна цхьанаметта итт туьма ло аьлла, оцу кехата тIе резолюци а йазйина, Смоленске йухадаийтира паччахьо.