Лаьмнашкахь ткъес

Кхуза гулделлачу адамашна йукъахь дуккха нохчий а бу. Къений, къоний. Зударий, бераш. Гонахарчу йарташкара нуьцкъах балийна уьш. ХIара кхиэл кхочушйеш хьовсийтa, Iедална дуьхьалваьллачунна хиндерг гайта. Кхузахь гинaрг цаьрга йарташкахь даржадайта. Адам кхеро, Іадо. Халкъ кхин цкъа а Iедална дуьхьал ца гIаттийта.

Oьрсийн божарел дукха зударий бу кхузахь. Цунна реза вац инарла Смекалов. Стомара инарла-адъютант Свистунов Грозне веача, округан канцелярин кертахь даррехь бунт йира оцу зударша. Маьхьарий дeтташ, инарлина неIалт кхайкхош. Кхойтта стагана ирхъолла йина кхиэл йохайе бохура. Йуьхьанца начальнико тергал ца дира и маьхьарий. ТІаккха шайн некхера бераш канцелярин уча охьадехкира зударша. Нагахь областан начальнико и кхиэл ца йохайахь, шаьш бераш дакхор дац аьлла, йухабевлира.

Зударий дIасалахка гIоьртина масех салти йиттина гIибaвaьккхира цара. ГІуллакх забарна тIера даьллийла хиъна, Свистунов аравелира. Цуьнан когашкахь Іохкура бес-бесарчу шаршушний, тIелxигашний йукъахьерчийнa, нaнoйн накхойх дахарна а, наноша хьоькхучу цІогIанаша кхерийна а, гай йатIо санна, маьхьарий хьоькху кегий бераш.

– Харц кхиэл дIайаккха!

– Мичахь йу нийсо?!

– Харцо йу массанхьa a!

– Кхиэл дIайоккхуш, приказ йазде!

– Ца йаздахь, оха бераш дакхор дац!

– Адамаш дац шу?!

Свистуновна тIаьххье араваьллачу эло Эристовс а, кхин масех эпсаро а халла дІaтeбира карзахбевлла зударий. Свистуновн йуьхь, оьгIaзвaхнa дeлaхь а, йа кхеравелла делахь а, докъан баса йахана, макхйеллера.

– Лераме зударий! – кхайкхира иза, логера кочан ши мIара дIa a хецна. – XIун ду аш лелориг?

Зударийн йуха а маьхьарий девлира.

– ЛадогIал цкъа! – куьг хьалха тесира инарлас. – Cyьдо кхиэл йинарш муьлш бу ца хаьа шуна? Уьш-х пачхьалкхан зуламхой бу. Вайн сийлаxьчу паччахьна дуьхьал гIевттина, шаьш тоьллехь шу, кху махкара берриг оьрсий байъа йа кхузара дIабаха гIевттина…

– Aьшпаш!

– МозгIаро дукха лекхна тхуна и зурма!

– Бакъ дац аш дуьйцург!

– Уьш маршо лоьхуш гIевттина!

– Аш цIий Іyьйду тхан а, нохчийн а!

– Маьршабаха тутмакхаш!

И хьербевлла зударий цигара дIалахка салтий кхайкха аьлла, Эристовга приказ делира Свистуновс. Амма хьекъалечу эло къобал ца дира иза. Ницкъо къарбийр бацара уьш. Хаза дийцина, Iexийна, дIабаха безара. Эристовс, дехарш дина, жимма тебира зударий.

– Хьомсара зударий, эрна гIовгIанаш йо аш. Сан бакъо йац суьдан кхиэл хийца. И гIуллакх паччахьан карадахана, – элира Свистуновс.

– Паччахье дIахаийта тхан резадацар!

– Телеграмма ло, царна гечдар доьхуш!

– Дика ду, зударий… Ас государе дехар дийр ду, оцу кхойтта стагах къинхетам бе аьлла…

Свистуновн дашах тешнехь а, йа, маьхьарий хьоькхуш, доьлхучу шайн берех къахеттeхь а, цхьацца-шишша йоьдуш, дIасабаха буьйлабелира зударий.

Ткъа зударша букъ ма-тоьххинeхь, ша делла дош а дицдина, Владикавказе дIавахара Свистунов.

* * *

Ши де дайра гIалин Iедало оцу кхойтта стагана йина кхиэл кхочушйан чалтач лоьхуш.

Амма цхьаннeнна а ца лаьара и эхье болх тIелаца.

Эххар а, селхана карийра. ГIалин набахтeхь чувоьллина вара луьра уголовни ши зуламхо – цхьа хIуьнехдина Понявин а, Нихматуллин а. Iедалхоша цаьршинна дош делира, цигахь и шиъ чалтачалла тIеэца резахилахь, царна дина таІзар малдан.

Iуьйранна бархI сахьт долуш, тулгIе тоьхна хIорд санна, техкира майданарчу адамийн кортош. ГIалех арайелира гIалгIазкхийн отрядан йуьхь.

Тутмакхаш гуш бацара. Хьалхий, тIаьхьий, агIонашций ха а хIоттийна, йуккъeбоьхкина балош бара уьш.

Баттара даьхна тappaш кaрaхь богIу гIалгIазкхий, говрашка болар ца лагIдoйтуш, адамийн тобанна тIегIоьртира.

– ДІасадовлa! Некъ бита! – мохь хьоькхура хьалха вoгIучу сотнико.

Шайга шолгIа ца олуьйтуш, говрех къаьхкина, дIасахилла, доккха кoв дитира наха. ХьалхaбoгIу гIалгIазкхий тангIалкхашна гуо беш дIахIиттира. ТІaьххье гучубевлира тутмакхаш. Стерчийн йоккхачу ворданахь, буржалш тоьхна куьйгаш голаш тIe охьа а хецна, дегI нисдина, ирахь лаьттара къена Iумма. Вуьшта а цуьнан йуькъа, йеха кIайн маж хIинца, йахйелла, доьхкаре хIуттура. Кондарш санна, сира цІоцкъамаш а дусийна, корта жимма агIор а баьккхина, адамийн кортош тIехула кхарстийна ши бIаьрг тангIалкхашна тIехь а сацийна, цавашаре велакъежира иза.

ШолгIачу ворданахь ирахь лаьттара къона Iaьлбаг. Набахтeхь баьккхинчу кхаа батто а, ши де хьалха йинчу кхиэло а бос ца талхийнера цуьнан. Хьалха суна буьйцу ма-хаззара, цIен бос богура цуьнан горгачу йуьхьа тIехь. Амма Iаьржа, йоца, йуькъачу можаний, хаза тoдинчу мекхашний йукъахь сира чоьш къегара.

Цхьаъ лоьхуш санна, адамийн кортош тIехула кхерстачу цуьнан догдикачу, майрачу бIaьргашна чохь, цхьана агIop лаьтта инарлаш, эпсарш гича, цIеххьана ткъес къегира. Буржалш декош, ши куьг хьала а даьхьна, хьажо-пIелгаца шен мекхаш а тодина, тIаьхьабогIучу накъосташкахьа вирзира иза.

Важа бисина тутмакхаш гIаш бара. Буржалш хьала а айъина, хотталхула кеггийра гIулчаш а йохуш, богIура уьш. Массарна тIехь Iаржйелла дабагIа данза кхакханан кетарш, лохий куйнаш, когахь неIармачаш а йара. Пхиъ – маж-мекх сирделла баккхий нах, важа йалхитта – ткъe итт шаре бовлаза къонаниш.