Лаьмнашкахь ткъес

– Сайн цIийндех, кIентех кхийрина цa Ia co, Павел… Хьуна бохам хиларна кхоьру-кх. Хьо виэн барт бан гIоьртича, сан цIийндас хала йухабаьхна уьш. ТIаккха хьо лаьцна вига сацам хилла церан. Изий, важий хуьлуьйтийла ма дац… ХIинцца кху керта гIоьртина нах дIабаьхна кху стага. Къеначу цунах гIиллакх лаьцна, дIабаха. Хьанна хаьа, ойла хийцайелла, йуxабагIахь а. ДІaгIoхьа, Павел, ма балийтахьа бохам…

ТІe a вaхана, йоккхачу стеган белша тIe куьг диллира капитано:

– Мегар дац и, Бесехьат, мегар дац. Бакъо ма йац сан дIаваха. Паччахьан эпсаран декхар кхочушдар тIехь ма ду суна.

– ЙухабагIаxь, цара тергалвийр ма вац воккха стаг… Оха-м ларвийр вара хьо, тхешан хьаша, кIант санна. Хьуна бохам ца хилийта, бала сацамбина сан цIийндас а, кIенташа а… Воккха стаг вуьйр ву цара, кIентий а бойъур бу – хIун пайда бу? ТІаккха а дийр ма ду цара хьох шайна луъург… ДІагIохьа, пурстоп, тIaьхьа доцчуьра…

Пруссаковна дика девзара нохчийн гIиллакхаш. Цара шолгIа Дела санна лорура зударий. Зударийн дехар йухатохарал доккха эхь дацара боьршачу стагана. Хала киртиг йара капитанна тIехIоьттинарг. Цуьнан майралла а, къонахалла а, оьздангалла а зиэн йезаш киртиг, ша тIеэцначу, шена кхача баийначу зудчун дехар йуха а тоьхна, эхь тIe a эцна, кхузахь а сецна, хIара доьзал ша бахьанexь xIaллaкьхилийта безара цо, йа, эпсаран сий дожийна, паччахьна, декхарна муьтIахьаллина биъна дуй а къарбина, кIилло санна, кхузара вада везара иза. Дагахь дуккха а къийсинчул тIaьхьа, и шолгIа эхь тIеэцa сaцамбира цо.

Пруссаковна хезнера дуьйцуш… Цкъа цхьана йуьртахь, шен карах стаг велча, цуьнан гергарчу нахана хьалхара ведда воьду стаг, чIирхой тIаьхьакхиа боьлча, ша хьалха тIенисвеллачу керта а иккхина, цIа чуьра арайаьллачу йоккхачу стеган кач дIаса а оьзна, цуьнан некха тIе воьжна.

Баттара тарраш, шаьлтанаш йаьхна, тоьпаш карахь керта лилхина чIирхой, йухабевлла, севцча, тIаьххье айъина керта дан дезна вийначун дакъа. Йоккхачу стеган цхьаъ бен воцчу кIентан дакъа.

«Нах! ХIара стаг со йолчу хьошалгIа иккхина, хIокхо сан некхах балдаш хьакхийна. Велларг а сан ву, и вийна хIара а сан кIант ву. ХIокхуьнан чIир йекха пурба дац шуна».

Бесехьате шен кара кортали а тохийтина, цуьнга шен сира месаш гучуйахийтарца цунна эхь ца дан сацийра капитано.

– Дика ду, Бесехьат. ДIагIур ву со. Хьан дехар йуха а тоьхна, эхь ца дан, Iедалан декхарх воьхна, эхь тIелоцур ас…

Масех минот йалале керта веара ткъe итт шо хенара хIусамден кIант. ХIинца цуьнан йукъахйихкина цхьа шаьлта хилла ца Iара. Коча тесна тур а, доьхкарx оьллина тапча а, букъа тIехьа кхозуш топ а йара. Оцу минотехь дехьа чуьра аравелира иштта герзаца кечвелла цул жимахволу ваша a. Дукха хан йалале керта гулвелира ткъех стаг. Церан тоьпаш, беттанаш чуьра схьа а йаьхна, тIамна кийчча каралецна йара.

Забарина дацара и нах кху керта гулбалар. Кхерам гергакхаьчна хилaрaн билгало йара иза. Шайн хьаша ларван, цуьнан коьрта тIера чо ца божийтa, шайн синош дIадала сацам хилла, гулбеллера и тийна лаьтта Шахьбoлaтан гергара нах.

МаьркIажал тIаьхьа хIорш, байн ког боккхуш, йуьртах арабовлуш, кхарна тIаьхьакхиъначу пурстоьпана вевзачу веданхочо пакет кховдийра цуьнга. Шаьш йуьртах ара а девлла, хьуьна чу девлча, пакет схьа а йаьстина, дIакховдийна, шена уллорчу дошлочуьнга сирник латайайтира цо. Кехата тIехь боцца масех могIа бара:

«Веданан округан 2-чу участкан пурстоьпе, капитане Пруссаковга.

Хьайн участок йитина, Кешане-гIопе дIаваха пурба ду хьуна. Хьайна тIе керла приказ кхачаре ладоьгIуш, цигахь саца.

Веданан округан хьаьким

полковник Авалов»

Пуьрстоьпан даг тIера бала айъабелира. Доккха са а даьккхина, букъ нисбира цо.

Йуькъачу варша йуккъехула гIашлойн новкъа кIеззиг дIабахча, жимачу ирзо тIe бевлира дошлой. Кхузахь, нуьйраш техкина, кийчча лаьтташ йара ткъех сов говр а, масех стаг а, цаьрца Шахьболат а. Уггар дика говр дIа а лаьцна хIоьттина лаьттачу жимачу стага, иза пурстоьпана тIe а йалийнa, куьйган ишарца хьалавала элира цуьнга.

Цхьа ткъех минот йалале, дошлойн колл жимачу Iинах дехьайелира. Уьш хIинца aьккхийн махка тIехь бара.

VIII корта. ДАЙ А, КІЕНТИЙ А

Сан миска халкъ, байлаxь дисна къам,

Мича къила доьжна-те хьо,

Сел дукха бохамаш ган?

Ш. Петефи. Дахар йа Іожалла

1

Нохчмехкан стигалахь дорцан мархаш гуллуш хилар масех шо хьалха дуьйна тосаделлера наношна. Амма уьш, цкъа тIe a кхозалой, йуха а дIасайаьржара. ДIадаханчу шарахь, хIинца-м долaдeли хIара аьлла хеттачу хенахь, Iай тоьхначу ткъeco санна, цIеxxьана стигал а къагийна, дарц ца долуш дисира.

Бакъду, Айзин дагна кхин а цхьа чов ца йеш цa Iийра и шо. Ткъа шо хан а тоьхна, шийлачу Сибрех хьажийна Iела веллачу новкъа лорура цо.