Нядоля Заблоцкіх

І ў людской памяці, як у паслушнай кнізе, хацелася Савосту свае парадкі навесці: пазногцем тыя мясціны зазначыць, што такія, як яму трэба, а на ўсю рэшту не пашкадаваў бы Заблоччык часу і сеў бы на дзён колькі ды так бы густога атраманту даў, каб ніводнага ўспаміну, ніводнай літары там нельга было разабраць, каб і знаку ад таго, што яму не асталося. Выкасаваў бы Савоста бацькавага парабка, Шамрукову котву, паштовую службу, а пакінуў бы — «летнюю ночку маленьку» ды «вясну-красну».

Яно добра б было, каб так было, як Савосту трэба. Але спрадвеку вядома, што сама лепш так, як яно само ёсць. Што ж бы тады было, каб, як у гарадскім Заблоччык быў, над людскою памяццю меў ён волю? Такіх бы ў той кнізе парадкаў нарабіў, што пазней сам бы за вушы хапіўся. Зусім бы без ніякага мінулага давялося яму аставацца.

І знайшлося было раз Савосту здарэнне дзвярыма бразнуць. У п’яной бяседзе яму гэта шчасце ў рукі прыйшло. Нарваўся быў таго разу каталіцкі раскрыжованы Язус на іхняе вясёлае пісарскае таварыства. Ціхенька на куце, да сцяны прытуліўшыся, стаяў ён на сваіх прымастках. Дастаў яго адтуль Клемка Філончык. Абгледзеў сваімі гарачымі, гарэлкаю залітымі вачыма.

— Годзе табе, — кажа, — пане Язусе, пакутаваць! — і давай яго сілаю з крыжа вызваляць.

Таварыш чытач! Мы з вамі — бязбожнікі, дык нам што?! Калі ён бог, паводле свайго сацыяльнага становішча — варожы элемент у нашым грамадстве, то мы скрыва на яго павінны глядзець. Што нам пакуты асуджаных гісторыяй сацыяльных груп?! Хіба каб справіць смех, маючы час. А як надта некалі, дык і спакойна пройдзем паўз іх, у другі бок на той час адвернемся, каб не бачыць агіды пакут.

Новы нам дазволен да гэтых рэчаў падыход: можам кпіць з іх, колькі ўлезе: гэтым начыннем прабачаць новы, некалі шанаваны матэрыял.

Але не забываймася, таварыш чытач, што ў старой бытнасці, што на той бок вайны ў гадах ходзім. Што тады пра сацыяльныя становішчы Клемка мог ведаць? Проста і несвядома сказаў:

— Шкода, потым, і бога, як ён пакутуе.

Ды так шчыра быў за Язусава вызваленне ўзяўся, што аж у таго, варожага нам пакутніка, як з крыжа звёў, адной нагі не далічыўся. Да таго ёй люба няволя была, што адна адною засталася, па самае калена адламаўшыся, у сваім спрадвечным горкім стане на крыжы.

— Ага, мяцежнік! — закрычаў п’яны Філончык на каталіцкага, «польскага» бога, убачыўшы такія падэсці. — Як гэта ты адважыўся не ў поўным складзе з’явіцца на агляд?!

Маўчыць сціхатою гаротны, бязногі Язус.

— Га? — пытаецца ў яго Клемка Філончык.

І на гэта нічога не кажа.

— Заняло табе?

Расперазаў Клемка папругу. Палажыў пакутніка ніц.

— Я ж табе! — кажа.

— Двадзесце пеньць! — польскаму богу па-польску сказаў Філончык, каб той лепш разумеў і болей баяўся, ды давай яго, як дураслівае дзіця, папружкаю да розуму і пакоры даводзіць.

З рогату заходзіліся тыя, што разам пілі, елі, за адным з ім сядзелі сталом. Не маглі яны дачакацца тае часіны, калі можна будзе ўвесь гэты вечар жандарам за крамольны матэрыял аддаць. Адзін толькі Савоста ціхі і сур’ёзны на таей бяседзе быў. Сядзеў ён, маўчаў, а потым наліў кілішак гарэлкі ды кажа:

— Вып’ем, панове, за здароўе пана Язуса і найсвеншай маткі.

От за гэтае самае слова і трапіў ён з Клемкам у адзін гурт. Удваіх яны на сваім хлебе ў хлюпскай пошце былі — і цяпер удваіх на казённы хлеб, на казённую ваду трапілі. Ніякімі дзвярыма мацней не грукнуў бы, як цяпер. Савоста ляпнуў сваім п’яным, як ануча, няспрытным языком. Але потым казалі:

— Гэта добра, што на польскага бога нарваўся ты. А, крый божа, каб ты рускага ўкволіў — турмаў бы на цябе не набраліся, у вастрозе згніў бы праз свой дур, век бы табе адтуль не вылезці.

І праўда: за чужога бога хто там надта ўходзіць — папаў і маўчы сціхатою: не трэба было ўпраўным быць, нарывацца на ўтрапёнага чалавека.

Не слабкія трапіліся Савосту дзверы. Ды не так таго стуку было, як прышчаміўся ён імі. Цэлага паўгода праз аконца з кратамі на свет пазіраў. А як выпусцілі, то зрабілі яму на дакументах такую запаметку, што век яго ніхто ў войска патрабаваць не будзе і ні за старасту, ні за валаснога старшыню ўжо яго выбраць няможна. Хацелі гэтым пакараць Заблоцкага. Думалі, прасіцца будзе, прашэнні на царскае імя падаваць. Але не на таго нарваліся.

— Толькі тае бяды! — усяго сказаў Савоста.

Не ў жалі, а ў радасці ехаў дадому. Рад быў, што ніякі чорт яго цяпер турбаваць не будзе: ціхі і лагодны будзе ён у Баркаўцох гаспадар.

З Клемкам ужо іначай было. У таго без цуда не абышлося. Неяк ён, у астрозе седзячы, навучыўся фармазонскага птаха маляваць. Не пашкадаваў крыві, бо толькі кроўю малёваны, кажуць, ён мае чараўнічую моц. А як вымаляваў, сеў на яго конна, за шыю з усяе сілы ашчарэпіў ды й паехаў на волю праз тоўстую астрожную сцяну.

— Звякаваў бы там, — казалі, — каб не той фармазонскі птах.

XІІІ

Мала ж Савоста ў чужым баку палюдскаваўся. І туды, следам за ім, даняла ягоная нядоля. Стрэла там Савосту цёмная ноч.