F. 105–205
Sermones festivalesF. 206–222
F. 206–222
Tractatus de thesauro ecclesie et de indulgentiis.Другим кодексом является манускрипт из Мелька. Наличие документов, связанных с борьбой с турками, было открытием, поскольку рукопись до сих пор не описана в каталоге. В описании, которое имеется на сайте
За исключением описания процедуры отпущения грехов крестоносцам, отправляющимся против гуситов от 1421 г. (161r–162r), вероятно, приведенного здесь в силу своей универсальной применимости (текст не сконцентрирован на гуситах), все описанные ниже документы относятся к войнам с турками.
При отсутствии каталожного описания я ограничился характеристикой тех частей рукописи, которая касается непосредственно турецкой тематики (листы 78–233 из 272):
F. 78r–83v
Sentimentum super infestationem Turcorum. Quidam doctorum ordinis Carthusiensis.Datum: 1460 (?)
Incipit: Reverande ac predilecte patri ad satisfaciendum de infestatione infidelium Turcorum istorum qui ecclesiam Dei sanctam graviter impugnant.
Explicit:…tradere propter peccata ut animabus nostris saltem providerat de salute eterna. Scriptum Salisburgo (?) etc (?) LX anno 60.
F. 83v–153v
Tractatus venerabilis Humberti ordinis predicatorum de predicatione crucis contra hereticos vel paganos.Incipit: Ea que infra scripta sunt de pertinentibus ad crucis predicationem contra Saracenos…
Explicit:…nos extendemus cum Moyse manus indefessas orantes in celum, vos exite et vibrate intrepidi preliatores in Amalech gladium.
F. 154r–156v
Copia cruciate domini pape Pii secundi [Ecclesiam Christi].Datum: 1459.
Incipit: Pius episcopus servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam. Ecclesiam Dei variis mundi turbinibus ac persecutionibus agitatam ex divinis scripturis et veterum annalibus semper agnovimus…
Explicit:…et hostes catholice fidei ab universis Christi cultoribus habeantur. Nulli ergo omni homini liceat… infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare… se noverit incursurum. Datum Mantue anno incarnatione dominice millesimo quadringentesimo quinquagesimo nono decimo nono kalende februarii mensis pontificatus nostri anno secundo.
F. 157r–158v
[Scriptum de indulgentiis crucesignatorum et de modo absolvendi crucesignatorum].Incipit: Si quis proficisci desiderat in subsidium terre sancte vel nunc contra Teucros advertat quod habet primo facere votum…
Explicit: … legislationis id est domini apostolici bullam mittentis.
F. 159r–160r
Emissio voti.Incipit: Iturus ergo in subsidium terre sancte vel contra Turcum bene deliberatus et confessus in facto vel proposito veniat ad sacerdotem habentem dare crucem indutum stola plicata…
Explicit: …eorum iter custodiendo eos ab omni malo. Amen. Hortentur ut orent devotius Dominum Deum pro bono exitu et pro me sicut et ego paratus sum pro omnibus vel [incomplet].
F. 160r–160v
Nota exhortando populum ad assumendum crucem contra Turcos possunt commemorari hec que secuntur et similia.Datum: post 1453 (civitas Constantinopolitana capta)
Incipit: Quod Deus permittit ecclesiam suam et populos suos propter peccata aliquando variis temptationibus agitari, ideo videmus aliquando pestes, aliquando tempestates, aliquando bella inter christianos.
160r:
… potentia ipsorum infidelium… totam Asiam, et magnam partem Europe et ceperunt illam preclaram civitatem urbium reginam Constantinopolim 1453. Item quod nunc parant se ad capiendam Ungariam.160v:
item maxima iam periculum imminet omnibus christianis, nisi cito provideatur et precipue ab Alamannis qui sunt vicini Ungarie per totum populum fidelem.Explicit: Item de modo custodiendi pecuniam et quod omnes erunt certi quod omnes pecunie venient ad istum usum et non ad manus (?) alterius.
F. 161r–162r
[Modus absolvendi crucesignatorum contra hussitos iturorum].Datum: 1421, pontificatus Martini V
Incipit: Nota anno Domini M CCCC XXI fuit dispositus grandis exercitus contra hussitas et crux predicata et data. Et ibi omnes predicatores crucis etiam poterant audire confessiones crucesignatorum et eos absolvere ab omnibus peccatis… Formula absolutionis. Dominus noster Ihesus Christus qui pro salute humani generis crucifixus est te dignetur absolvere, et ego te auctoritate eiusdem Domini nostri Ihesu Christi… domini Martini pape quinti ac ipsius pape legati qua fungor, absolvo te…
Explicit: Oremus. Pretende, domine, quesumus famulis tuis dexteram celestis auxilii, quos pro gloria tui nominis signo sacratissime crucis insignitos pugnatores katholice veritatis populique fidelis contra perfidos et obstinatos esse voluisti pro Domino. Dominus vobiscum. Benedicamus Domino.
F. 162r–169v
Exhortatio pro cruce assumenda contra infideles et paganos.Incipit: Qui non tollit crucem suam et sequitur me non est me dignus. Mat X et Luce XIIII. Beatissima Dei genitrix Maria prima omnium fuit que crucem tollere nos docuit….
Explicit: …sic fecerunt qui tempore passagiorum sponte contra Turcos se morti exposuerunt.
F. 169v–170v
[De votis crucesignatorum] Nota votum secundum Raymundum vide in folio sequenti ad signum K.Incipit: De voto et voti redemptione in decretali 3o episcopi possunt dispensare in voto, id est commutare.
Explicit:…unde dominus papa et episcopi possunt dispensare in voto, i. e. commutare. Tunc sequitur ubi videndum est vide in folio presenti ad signum K.
F. 171r–173v
Circa prefatam cruciatam et transitum contra Turcos orta et mota fuerunt aliqua dubia ad que a diversis est responsio data.Incipit: An plenissima remissio de qua in bulla precedenti fit mentio sub se contineat…
Explicit:…consequentur si manutenerent unum ymmo plus placuit sibi ille modus quam dare ad capsam.
F. 174r–175r
In tractatu magistri Nicolai Weyglensis de indulgentiis capitulo 20.Incipit: Premissis sub brevitate deductis patet quam multiplicem fructum consecuntur fideles pro fide Christi fideliter et fiduciabiliter pugnantes… per indulgentiam plenarie remissionis…
Explicit: Si hec bene attenderent principes tam ecclesiastici quam seculares, non sinirent quandoque mala tam respiblice quam fidei noxia crescere, sed magis curarent ea in suis initiis supprimere et illis obviare.
Post textum dictum est: Consequenter idem magister Nicolaus movet et solvit aliqua pulchra dubia. Primo. An quandoque oporteat fidelem pro fide certare atque pugnare usque ad rerum spoliationem… 12°. Utrum si homo ad aliqua mala cogatur debeat sibi ipsi mortem inferre. Horum solutionem vide in tractatu predicto de indulgentiis capitulo XXI.
F. 175–179
documenta varia (Constitutio sinodi Aquilegiensis facte anno MCCCCXLVIII; De obitu domini Nicolai abbatis et reformatoris in Mellico).F. 180r–181r
Commissio predicationis crucis contra Turcos a legato sedis apostolice sancte fratri Gabrieli.Incipit: Rudolphus Dei gratia episcopus Laventinus sanctissimi domini nostri pape referendarius et eiusdem ac sedis apostolice per inclitam nationem Alamanie nuncius orator et legatus… venerabili ac religioso fratri Gabrieli de Verona ordinis minorum… Cum sanctissimus in Christo pater et dominus noster dominus Pius divina providentia papa 2 ad publicandum bullam cruciatam per sanctitatem suam contra perfidissimos Theucros…
Explicit: …ut de eadem bulla cruciate eiusdem sanctissimi domini nostri pape plenior notitia habeatur, eam hic subicimus cuius tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis.
F. 181r–188v
[Bulla cruciata domini Pii pape II, Ezechielis prophete].Datum: 1463.
Incipit: Pius episcopus servus servorum Dei universis et singulis Christi fidelibus salutem et apostolicam benedictionem. Ezechielis prophete magni sententia est. Venientem gladium nisi annunciaverit speculator animarum que perierint sanguinem de manibus eius requirendum fore. Quod veriti sancte memorie predecessores nostri Nicolaus quintus et Calixtus tercius ab eo tempore, quo Turchorum efferata rabies Constantinopolim expugnavit venturum ad interiora christianitatis hostilem gladium elevare non cessarunt…
Explicit: Da nobis victoriam de tuis hostibus, ut tandem recuperata Gretia per totam Europam dignas tibi cantemus laudes, tibique perpetuo serviamus et omnis terra te adoret et nomini tuo psallat in seculo seculorum. Amen.
Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnationis Domini millesimo quadringentesimo sexagesimo tercio undecimo kalendas novembris pontificatus nostri anno sexto.
F. 189v
Ordinata per constitutos a karissimo domino Rudolfo episcopo Lavantino legato sede apostolice, etc, que observari debent in et circa negotium sancte cruciate in civitate Wiennense.Incipit: Primo quod constituti predicatores habeant unum libellum qui conservetur apud dominum officialem et in quo infra scripta scribantur. Item crucesignati per presens qui adhuc votum super se habent…
Explicit: Item quod si quis adeo pauper sit, ut cum novem contribuere sufficientur pro uno cruce signando non posset, consideret quantum consumat per septimanam cum familia sua, et in cista reponat tantum.
F. 190r–194r
Planctus civitatis Constantinopolitane per Turcos obtente. Epistola magistri Bernhardi cancellarii Salzburgiensis ad dominum episcopum Chiemensi [Chiemsee].Datum: 1453.
Incipit: Bernardus de Kreyburg obsecutor humilis ecclesie Salzburgiensis dulcissimo suo patri reverendissimoque domino domino Silvestro episcopo chyemensi viro maturo et prudenti salutem et sua novissima memorare…
Explicit: Si tibi ea nimis quam velis est prolixa doleo ipsa mihi brevior est quam affectus cupit. Vale. Ex Salzburga X kal. augusti, anno etc LIII [1453].
F. 194v–196v
Copia de lamentabili obtente egregie civitate Constantinopolitane expugnatione per imperatorem teucrorum facta anno Domini 1453.Datum: 1453.
Incipit: Ysidorus miseratione divina sacrosancte romane ecclesie episcopus Sabiniensis cardinalis Rutenus vulgariter appellatus universis et singulis Christi fidelibus has nostras litteras inspecturis salutem in Domino Ihesu Christo. Audite hoc omnes gentes, auribus percipite omnes qui habitatis terram, David ait propheta in sui prefatione psalmi…
Explicit:… et feliciter vivere et tale bravium et magnam hanc coronam a Deo dignemini suscipere. Datum Crete in domibus residentie nostre sub sigillo nostro quo utimur anno a nativitate Domini M CCC LIII die octavo iulii ponctificatus sanctissimi domini nostri Nicolai divina providentia pape quinti anno septimo.
F. 197r–197v
[Epistola magistri Iohanni de Lastico (ordo hospitalis, magister ordinis in 1437–1454) de captione Constantinopoli].Datum: 1453.
Incipit: Frater Iohannes de Lastico Dei gratia sacre domus hospitalis sancti Iohannis Iherosolimitami magister humilis pauperumque Ihesu Christi custos venerabili ac religioso in Christo nobis precarissimo sancti Iohanni Lösel prioratus nostre Alamannie… intimamus magnum Teucrum inimicissimum christianorum… ad urbem Constantinopolitanam habendam… sexcentis milibus pugnatorum obsedisse die XXIX mensis may…
Explicit: Et ideo non obstante prefato mandato volumus et sub eadem virtute sancte obedientie et penis premissis precipiendo mandamus, ut omnes preceptores et fratres dicti prioratus nostri apti armis personaliter ad conventum nostrum veniant salvis aliis clausulis premissis. Datum in nostro conventu Rhodi die XXIII mensis iuly anno prefate <1453>.
F. 198r–201r
Bulle cruciata domini Nikolai pape quinti [Etsi ecclesia Christi].Datum: 1453.
Incipit: Bulla indulgentiarum proficisci volentium contra Turcorum principem per sanctissimum dominum nostrum Nicolaum papam quintum concessarum anno pontificatus sui septimo, anno vero Domini M CCCC 53 pridie kalendas octobris.
Nicolaus episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Et si ecclesia Christi ipsum unigenitum Dei filium Ihesum Christum Dominum nostrum et nunc…
Explicit:…communitates vero per interdictum observare cogantur. Nulli ergo omni homini liceat… infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare …se noverit incursurum. Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnatione Domini M CCCC 53 pridie kalendas octobris pontificatus nostri anno septimo.
F. 201r–202r
Epistola Turcorum missa pape Nicolao quinto.Incipit: Morbasam Hebey Bessy cum fratribus suis Careby et Luserbach imperatores Organey collaterales pugiles ac in partibus Achaie domini etiam magno sacerdoti romanorum iuxta merita dilectionem…
Explicit:…pertransire ad orientalem plagam presertim circa Dalmaticam et cetera visitare. Datum anno Machameti septingentesimo quandragesimo quinto introitu Heldey.
F. 202r–202v
Epistola missa a Rodis ad Iherusalem (!) domino marchioni Friderico de Brannburg [Wrannenberg] de salvo conductu et ex parte Thurcorum.Datum: 1453.
Incipit: Illustris princeps ac potens et magnifice domine nobis honorande cordiali salutatione premissa per religiosum in Christo nobis carissimum fratrem Gotfridum de Heimbach ordinis nostri…
Explicit:…ubi humane vires non sufficiunt qui vos ad nota custodiat et vostra comitiva ad hanc nostram urbem Rodi feliciter conducat. Datum Rodi in nostro conventu die ultima mensis iunii M CCC 53.
F. 202v–208r
Oratio facta a quondam doctore de rege pagano nomine Machumetus Turchi (?) qui avidissime nititur exstirpare fidem christianam ut postea patebit in prosequendo.Datum: 1453.
Incipit: Incipit primo epistola ad regem. Ad serenissimum principem et invictissimum regem Alfunsum Nicolai Sagudini oratio edita in urbe Neapoli ultimo ianuarii M CCC LIII.
Pro munere publica ad me delato serenissime princeps et invictissime rex…
Explicit:…expliciunt que facta sunt quia nuper transierunt. Quid sequitur specta quia non sunt adhuc perfecta.
F. 208r–210v
Bulla cruciata contra Turcos domini Calixti pape 1456 [Cum hiis superioribus annis].Datum: 1456.
Incipit: Calixtus episcopus servus servorum Dei venerabilibus fratribus patriarchis, archiepiscopis, episcopis, electis nec non, dilectis filiis eorum in spiritualibus vicariis ac abbatibus, ceterisque ecclesiasticis personis vbilibus <:venerabilibus> per orbem christianum constitutis salutem et apostolicam benedictionem.
Cum hiis superioribus annis impius nominis christiani persecutor Turcorum tirannus post oppressam Constantinopolim civitatem in qua omnem genus crudelitatis exercuit…
Explicit:…et alios damnate secte machometane in partibus orientalibus sectatores. Nulli ergo omni homini liceat… infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare …se noverit incursurum. Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnationis dominice millesimo quadrigentesimo quinquagesimo sexto duodecimo kal. iulii pontificatus nostri anno secundo.
F. 211r–211v
Responsio data Hungaris nomine imperatorie maiestatis per dominum Eneam [будущий папа Пий II] episcopum Senensem [Сиена] in nove civitate die XXIII aprilis anno 1455.Datum: 1455.
Incipit: Optasset sacra maiestas imperatoria reverendissimi patres ac magnifici proceres incliti regni Ungarie legati, que Frankfordie conclusa et conscripta fuerunt executioni hoc in loco ut institutum erat potuisse mandari…
Oportet igitur si contra Turcos bellum gerere volumus…
Explicit:…et reliqua faciat que ad bellum contra Turcos gerendum sue serenitati incumbunt, hoc pacto si faverit, ut credibile est, divina pietas et regnum vestrum magnifice defendi, et honor christiani nominis salvari et ecclesie katholice status ad pristinum decus reduci poterit.
F. 212–229
documenta varia.F. 230r–233r
[Epistola domini Enee ad papam Nikolaum de hereticis in Bohemia et de bello Ungarorum cum Turcis],Datum: 1448.
Incipit: Domino beatissimo et vere sancto domino Nikolao quinto pontifici maximo Eneas sacerdotum minimus in Christo salutem. Longa taciturnitas brevi nequit epistola compensari, dabit igitur veniam tua beatitudo, si ad te post diuturna silencia scribens pluribus utar, quam tue sinant occupaciones.
F. 230v:
Ceciderunt in Hungaria fortissimi, prostrata est christianorum acies, sacratissime crucis vexillum a porcis conculcatur, ingens aperta est in nos porta malorum. Non ut doleas, sed ut scias, scribo… victores Turchos christianum exercitum prostravisse…Explicit: Vale optime in Christo Ihesu Domino nostro, et que a nobis scribuntur, fidelibus servis, in meliorem (partem –
Таким образом, мы имеем в распоряжении несколько случаев «подозрительного соседства» нашего трактата с документами, связанными с борьбой против турок и гуситов, которыми нельзя пренебречь. Разумеется, только их не хватит, чтобы доказать, что трактат действительно применялся в этих войнах, однако в нашем распоряжении имеется еще один аргумент, гораздо более серьезный.
В манускрипте из Мелька расположен документ, который называется
На листах 162v– 163 г говорится о трех способах помощи крестоносному предприятию, а именно личном участии, материальной помощи и помощи молитвами, более-менее в почти таких же выражениях, как в третьей главе трактата. Подобным же образом, в документе упоминается про «феодальный» аргумент для участия в крестовом походе (идея о том, что мы держим наше тело, как феод от Бога, и должны по необходимости выставлять его за Него), подкрепленный цитатами из 2-й Маккавейской книги и из святого Бернара.
Еще некоторые комментарии по поводу типов помощи крестовому походу, явно взятые у Гумберта расположены немного далее по тексту, на листе 163 г.
Там же, на листе 163 г, расположено своего рода «резюме» главы 19 и следующего за ней 22-го приглашения. Порядок перечисления причин, по которым нужно принести свое тело в жертву Христу полностью совпадает с порядком в трактате Гумберта.
Далее следует отрывок из главы 8 и следующего за ней 10-го приглашения:
На листе 167v расположены рассуждения о трех войсках Бога и о справедливых и несправедливых войнах, которые, вероятно, являются резюме рассуждений во второй главе трактата:
Внизу листа 163v имеется фрагмент 10-й главы со ссылками на «Трехчастную историю» Кассиодора. На листе 165 г расположены материалы, взятые из глав 5–7 и 18 о необходимости принятия креста и оставления грехов. В некотором смысле, неизвестный автор документа «поправляет» Гумберта, говоря, что крест можно носить не только на правом плече, на чем настаивает Гумберт, но и на левом, поскольку эта сторона расположена ближе к сердцу: “
Таким образом, мы видим, что документ явно не мог возникнуть независимо от трактата.
Теперь необходимо постараться понять, к какому времени принадлежит сам документ. Несмотря на то, что почерк датируется XV в., это может быть поздняя копия какого-то более раннего документа. В документе упоминается о проблемах христиан с турками (лист 163r: “
Первым, пусть и не очень надежным, аргументом, является вокабуляр документа. Внизу листа 163v читаем: “
Вторым аргументом является то, что турки и Святая земля четко разделены. На листе 164 г автор пишет:
Третьим аргументом является отсутствие упоминания о Святой земле в списке мотиваций к принятию креста (лист 164 г), который имеется также и у Гумберта (глава 11). Вероятно, не случайность, что здесь автор точно передает список за исключением одной детали: аргумент о значимости Святой земли больше не упоминается. Не исключено, что причина очень проста: направление поменялось.
De predicatione crucis[84]
Этот список частично присутствует вновь на листе 166 г и сопровожден некоторой информацией из комментариев Гумберта, и аргумент о Святой земле вновь опущен, правда, в этом случае наравне с примерами предшественников и благами со стороны церкви. Стоит, однако, отметить, что “
Помимо всего вышеперечисленного, есть еще два момента, которые позволят нам определить датировку более четко. В первую очередь, это упоминание об участии в крестовом походе Бургундии. На листах 164v– 165 г содержится следующая информация:
Впрочем, речь может идти и о периоде Варнского похода 1444 г.: в тот период, помимо официального папы Евгения IV, существовал антипапа Феликс V. Известно, что крестовый поход 1396 г. действительно объявили в своих буллах оба папы[85]
, тогда как историография крестового похода 1444 г. по этому поводу молчит[86], хотя не стоит исключать того, что папа Феликс V выпустил буллу.Таким образом, речь идет о документе, который был составлен либо в конце XIV, либо в XV в. Следовательно, он однозначно написан позднее, чем трактат Гумберта, и связан с войнами против турок-османов. Остается лишь предполагать, идет ли речь о прямом использовании этого трактата и цитировании каких-либо неизвестных документов, которые цитируют в свою очередь Гумберта.