Отчаяние (на каз.яз.)

Не дегенмен де бл кезені басты маызы — аза елі осы шатан бастап Россияа ара сйей отырып, зіні шаруашылыын, саясатын, енді сол Россияны кз-арасымен байланыстыра жргізуінде болды. Бл тарихи керек жадай еді. Жне бл жадай осы кезден бастап, алдындаы бгеттерді бріні кл-таланын шыарып, рі арай дами тсті.

рине, мндай тарихи ауыр крес-имылдарда баынышты аза елі мен патшалы Россия секілді отаршылы саясатты стаан екі жртты арасында айшылы, толып жатан иындытарды туатыны да млім. Біра соны бріне арамай, енді аза жеріне Жоар шабуылы тоталды. Жоар онтайшысы тек зі басып алан аза даласыны отстік іріне ана ие боп алды.

Осындай «ол астына» кірген аза елін Россия патшалыы бір мы сегіз жз ырыншы жылдары ргеніш, Хиуа тсынан тнген Иран патшасы Надир шахты шабуылынан да сатай алды.

Ор аласынан кейін Россия, Жайы, Елек, Жем зендеріні бойына скери бекіністер сала бастады. Орыс патшалары бкіл Россия шекараларына трызылып жатан бекіністер мен скери орандарды бірімен бірін байланыстырып, солдаттармен толытырды. скермен бірге аза даласына Россияны алыс ткпірлерінен ара шекпендер келді. Блар й салып, егін егіп, меншігіне берген жерді иеленуге кірісті. Мндай жадайда келімсек жрт пен жергілікті елді арасында ыри абаты, жанжал, сойыл ала жгіру трізді келісімсіз істерді де тууы сзсіз еді. Бара халыты біріне-бірін айдап салып елді басару — ежелгі саясаты болан орыс генералдары да, аза бай-манаптары да бл алау- ызды, жанжалдара астыртын дем беріп, ршіте тсті. лт наразылыын тудыруда бл екеуі де немі бір жаадан бас, бір женен ол шыарып отырды. Халытар достыыны неге апарып соатынын сіресе Пугачев ктерілісінен кейін блар те жасы тсінген-ді… аза елі Россияа осылуыны арасында феодалды йысынан оянып, мдениетке ол соза бастады. Россия оны тарихты алыс-жлысына зімен бірге алып кірді, оамды жне саяси жаынан кшеюіне ммкіндік берді. Отырышылы пен егін салуа, сауда-саттыты жаа лгілері мен нерксіпті ндірістік трлеріне йретті.

Біра бл рбу-ркендеу зіні оамды сатысында шу дегеннен-а екі баытта дамыды. Бір жаынан осы екі лтты е алдыменен збір крген кедей топтары бірімен-бірі белсене жаындай тсті: аза аулыны кедейі мен малшылары, з жеріне кшіп келген ара шекпендермен тіл табысты, содан кейін патша азамны тз кептіретін, кен шыаратын ксіпорындарында аза пен орыс бейнеторлары достасты, аырында барып, сауда капитализмні ркендеуіні арасында крделі ндірістерде екі лтты пролетариаттары бірікті. Бл баытта революциялы сана-сезімі жоары орыс пролетариатыны соына аза еліні сезімі ояна бастаан алдыы атарлы л-ызы ерді. Осы достасу кн сайын тередей, дами берді. аза жртыны алдыы атарлы адамдарыны революциялы сана-сезіміні оянуына айдаудан келген декабристер мен оларды жолын уушы орыс интеллигенциясыны жрдемі кп тиді. Бан аза жеріндегі орыс жмысшылары осылды. Осылай тадыры, келешегі бір екі халы кннен-кнге достаса тсіп, здеріні алдаы баытты болашаына ол созды.

Екінші жаынан, арамаындаы елді жеке билеп-тстеудегі феодалды ыпалын азайтаны шін, а патшаны анша жек кргенімен, азаты кей ханы, слтаны здері сол патшаны кілдері генерал-губернаторларымен ауыз жаласып, соларды аза даласындаы шопарына айналды. Бл олара кннен-кнге айтандарына кнбей бара жатан бараны ауыздытап стап отыру жолы болып табылды. Россия патшасыны отаршылы саясаты мндай адамдарды дегенінен шыты, тікелей жрдем берді. Рас, орыс генералдарыны ішінде ділеттілікті сйетіндері де, аылдылары да болды. Олар билеп отыран лкелерінде аза балаларына арнап мектеп, аурухана ашты. Алым-салы жинайтын шенеуніктері мен почта ызметкерлерінен жергілікті халыты тілін білуді талап етті. Кейбіреулері Петербургке барып аза секілді братана лт- тара аздаан тедік те срады.

Біра мндай губернатор, генералдар тым аз еді. Ал аза жеріне келген шын тарих — отаршылы тарихы аяуды білмес, ан шегелді, атал тарих болатын.

Патшалы Россия бірте-бірте «халытар трмесіне» айналды. Декабристерді з олымен дара асып, лы орыс халын табаныны астында шірітуді ойлаан Бірінші Николай патшадан аза секілді баса лттар андай жасылы кте алатын еді? Бндай жасылыты Екінші Николай патшадан да, оны генералдарынан да дмеленуді орны жо-ты. Егерде Россия жеріні зінде иянат, азнаны рлау, пара секілді жексрын ылмыстар орасан рістеніп жатанда, аза даласы секілді отаршылы саясаты аулаан лкелерден не ктерсі! Ондай сораылы бл жата екі есе, ш есе арта тсуде еді! Егер Петербургте сот ділетсіздік істесе, аратал не Іле бойында ондай ділетсіздік темір шынжырлы, анды апата айналан. Егер Петербургте ділетсіз сот бір кісіні басын алуа бйырса, бл арада «крі ылыш» жасаы сотсыз жз кісіні басын бірдей домалатан.

1737 жылы Смеке дние салды. Орта жзді билігі енді біржолата лкен Орда ханы Болат ханны баласы білммбетке кшті. Біра ол алыстаы Орынбор кімшілерінен крі, асындаы Жоар онтайшысына жалтатап арай бастады. Егер алден Церен оан ата мекен Тркістан шаарын айтарып беруге кнсе, Жоар хандыына баынышты боп, аманата бір баласын жібермек ойа да келген. йтседе онтайшымен біржолата олтытасып кетуіне ел наразылыы клдене тскен. Халы ойын Бар жырау:

Ежелгі дос жау болмас,

Шіркеуіште хаты бар.

Ежелгі жау ел болмас,