Перакат

— У блудзе? Няхай вас Пярун грамовымі стрэламі заб'е! — слёзы высахлі ў Алёшкавай нявесткі.— Не аддам вам Івашку!

Стары бортнік разгублена глядзеў знізу на коннікаў. Івашка, які нерухома стаяў каля васкабойкі, калупаючы яе пальцам, раптоўна выпраміўся і кінуўся ў лес.

Праз некалькі скачкоў ён схаваўся б між дрэў, хаця і кінуліся паўздагон дружыннікі, каб не чарнявы: вокамгненна ён выхапіў з калчана стралу, крутануў плячом, так што лук з-за спіны апынуўся ў руках, і, амаль не цэлячыся, спусціў цеціву.

Звон стралы зліўся з крыкам Дасады. Івашка на хаду як спатыкнуўся і з усяго маху расцягнуўся на зямлі. Зараз жа да яго кінуліся дружыннікі.

— Не памрэ, — задаволепа ўсміхнуўся стралок. — Ведаем, куды цэліць. Пакульгае крыху — і цішэйшым стане… — Ён войкнуў — пчала, што кружылася пад ім, раптоўна ўджаліла яго ў нос. Адмахваючыся рукой, ён адступіўся.

Страла прабіла нагу амаль наскрозь, але косці не закранула, і Івашка, падкульгваточы, пацягпуўся за канём, да якога яго прывязалі.

— Каня дай, калі не хочаш, каб ён да Полацака так цягнуўся, — лагодна сказаў старому Пуцята. Той павёў вачыма на Дасаду — яна кінулася ў лес, толькі ўзвіхрылася кашуля, — а сам пайшоў у хату і, вярнуўшыся з кавалкамі старых сотаў, пачаў выціскаць мёд на сынаву рану, а пасля моцна перавязаў яму нагу лутошкай [²⁵]. Дружыннікі тым часам грузілі ў мяхі воск, свечы, кадушку мёду прывязвалі да каня Пуцяты, іншыя шныпарылі каля хаты, відаць, яшчэ шукаючы спажывы. Чарнявы лаяўся, расціраючы пачырванелы і распухлы нос.

Дасада вывела з лесу каня. Івашку пасадзілі на яго, моцна прывязалі.

Старэйшы дружыннік на развітанне аддаў старому палку, дзе нажом высечаны былі цейкія знакі.

— Гэта пакажаш цівуну ці зборшчыку, — сказаў ён. — Палову я аддам каму трэба, — ен спрытна рассёк палку ўздоўж, так што на абедзвюх палавінках знакі засталіся, адну пакінуў сабе.

— Чакай сына з паходу і рыхтуй подаці,— паспеў ён крыкпуць, і коннікі схаваліся ў лесе гэтак жа імгненна, як і з'явіліся.

Пякло гарачае чэрвеньскае сонца. Ляталі туды і назад патрывожаныя было пчолы, насілі ў соты сваю адвечную даніну. Маўчала ў густой траве Дасада, падкурчыўшы босыя ногі, маўчаў бортнік. Куды было бегчы цяпер?

…Упадзе на сырую зямлю Івашка, пранізаны калёнай стралой ля ракі Нямігі. Вылеціць душа яго праз залатое жарало, пральецца гарачая руда-кроў — скрозь сакавіцкі снег. Узыдуць на ціхай лясной палянцы чырвоныя, як кроплі, буйныя ягады. Уніз-ніц глядзяць яны, нібыта сумуючы аб нечым. Суніцамі завуць іх людзі…

Песні маці…

— Вось пра што пайбольш хацелася б мне расказаць, калі б надумаўся расказваць пра сябе. Але каго цікавіць жыццё старога, змарнелага арганіста, які, кашляючы і задыхаючыся, пляцецца па віленскіх вуліцах, спыняючыся ледзь не на кожным кроку, каб глытнуць паветра. Дамы апошнім часам, здаецца мне, усё шырэй рассоўваюць свае плечы, і я баюся праходзіць міма: а раптам яны сціспуць мяне зусім, раздушаць, каб я не апаганьваў вяльможнуго вуліцу сваім старым, мізэрным целам.

Канешне, я мог бы жыць пры касцёле, як жыў раней, амаль усё жыццё, калі б не здарылася тое… калі б не запаўзло ў душу таямнічае, чаго ніхто не павінен ведаць, аб чым я так старанна маўчаў усе гэтыя гады, зберагаў для сябе так, як берагуць людзі толькі тое, шло даражэйшае за жыццё… Варта было б касцельнаму вартаўніку вызнаць, з-за чаго пакінуў я свой пакойчык і перабраўся на самы канец Вільні — і ён, адчуваючы вострую асалоду ад таго, што можа пацвердзіць сваю добранадзейнасць, перадаў бы мой сакрэт ксяндзу, а той зараз жа выклікаў бы мяне, стаў бы павучаць, хавагочы црыкрасць за сваёй пастаяннай мяккай усмешкай: «Ах, пан Улашчакоўскі, пан Улашчакоўскі!» I я стаяў бы перад ім з апушчанай галавой, адчуваючы сябе малым вісусам, якога павучае дарослы разумны чалавек. I, злуючыся на сябе, згаджаўся б з ксяндзом і нават спрабаваў бы апраўдвацца. Чаго добрага, ён выцягнуў бы з мяне абяцанне больш не займацца падобнымі глупствамі!

О не, не!

Што з таго, што і цяпер ён глядзіць на мяне з нейкім прыхаваным жалем? Абысціся без мяне цяпер яму было б цяжкавата: як-ніяк, лепшага арганіста не знойдзеш у горадзе, ды і хто не ведае, што многіх паноў і паненак (а сярод іх ёсць нават тыя, хто служыць пры двары яго вялікасці караля), зрабіў нашымі мецэнатамі і пастаяннымі прыхаджанамі мой талент? Колькі разоў пасля службы яны са слязьмі на вачах чакалі мяне ля хораў, дзякавалі і адорвалі шчодра, а я аддаваў падарункі служкам?

А пасля, сустракаючы мяне ў горадзе, гэтыя важныя паны ніколі не маглі пазнаць мяне сярод чэрні, на якую яны не ўзнімалі вачэй. I калі я кланяўся карэце, у якой сядзела пышная, велічная пані Пшыбыльская, альбо тонкая, уся ў брыльянтах пані Вольская, альбо маленькая, падобная да кучаравай балонкі пані Юзафовіч — яны няўцямна глядзелі скрозь мяне, як быццам я нейкі прывід ці туман, на які такі шчодры наш горад…