Планета малпаў (на белорусском языке)

Увайшоўшы ў залу, я не прыкмецiў спачатку нiчога такога, што магло б вытлумачыць дакляраваную таемнасць. Апаратура была падобная на тую, што я ўжо бачыў у папярэднiх памяшканнях: тыя ж генератары, трансфарматары, электроды. Тут былi толькi два паддоследныя: мужчына i жанчына, якiя ляжалi на двух пастаўленых паралельна канапах, прывязаныя рамянямi. Толькi мы з'явiлiся, яны адразу ж утаропiлiся пiльнымi позiркамi.

Санiтар-гарыла сустрэў нас невыразным бурчаннем. Гелiй абмяняўся з iм некалькiмi фразамi на мове глуханямых. Гэта было рэдкаснае вiдовiшча: гарыла i шымпанзэ размаўлялi мiж сабою з дапамогаю мiгаў! Не ведаю чаму, але мне гэта здалося настолькi недарэчным, што я ледзь не зарагатаў.

- Усё ў парадку, - сказаў Гелiй. - Яны спакойныя. Можна адразу пачынаць дослед.

Вы не можаце ўвесцi мяне спачатку ў курс справы? - папрасiў я ўмольна, баючыся, што ўбачу зараз новыя жудасныя эксперыменты.

- Я хацеў бы здзiвiць вас, - усмiхнуўшыся, адказаў Карнэлiй.

Санiтар увёў падвопытным наркоз i, калi яны спакойна заснулi, пачаў уключаць розную апаратуру. Гелiй наблiзiўся да мужчыны, асцярожна разматаў павязку ў яго на галаве i, выбраўшы на чэрапе патрэбную кропку, падвёў да яе электрод. Мужчына па-ранейшаму ляжаў абсалютна нерухомы. Я дапытлiва зiрнуў на Карнэлiя, i тут здарыўся цуд.

Мужчына загаварыў.

Ягоны голас прагучаў у маленькай аперацыйнай зале гэтак раптоўна, што я ажно падскочыў. Карнэлiй i Гелiй зрабiлi мне знак маўчаць i слухаць. Не, гэта не была галюцынацыя: ён гаварыў гучна, заглушаючы брунжанне генератара. I гаварыў на малпавай мове. Гаварыў зусiм паўнацэнна, як зямны чалавек або сарорская малпа.

На тварах у абодвух вучоных успыхнула радасць. Яны самазадаволена глядзелi на мяне, адчуваючы асалоду ад маёй збянтэжанасцi.

Тое, што казаў мужчына, не мела нiякага сэнсу. Напэўна, ён вельмi доўга знаходзiўся ў iнстытуце, таму што цяпер бясконца паўтараў абрыўкi фраз, якiя звычайна прамаўляюць вучоныя або санiтары. Неўзабаве Карнэлiй загадаў спынiць эксперымент.

- Ад гэтага мы нiчога больш не даможамся, - сказаў ён. - Але вы чулi галоўнае: ён гаворыць!

- Неверагодна! - прамармытаў я.

- Ну, гэта яшчэ што! - заўважыў Гелiй. - Ён гаворыць, як аўтамат цi папугай. А вось ад гэтай самкi мы дамаглiся нашмат большага.

Ён паказаў на жанчыну. Тая цiха спала.

- Большага?

- У тысячу разоў большага, - пацвердзiў Карнэлiй, такi ж усхваляваны, як i яго калега. - Слухайце мяне ўважлiва. Гэтая жанчына таксама гаворыць, i вы яе пачуеце. Але яна не паўтарае фраз, пачутых у палоне. Яе словы маюць выключнае значэнне. З дапамогаю камбiнацыi электрахiмiчных уздзеянняў на мозг гэтай падвопытнай - я не буду распiсваць вам яе, - нашаму маладому генiю ўдалося абудзiць не толькi iндывiдуальную, але i родавую памяць. У ёй пад уздзеяннем току ажываюць успамiны вельмi далёкiх продкаў, ажывае атавiстычная памяць пра падзеi тысячагадовай даўнасцi. Вы разумеце, Улiс?

Слухаючы гэтыя тлумачэннi, я думаў, што шымпанзэ з'ехаў з глузду, настолькi неверагодным здалося мне тое, што ён сказаў. Дарэчы, сярод малпаў таксама назiраюцца выпадкi вар'яцтва, асаблiва сярод iнтэлiгенцыi. Але пакуль я раздумваў, Гелiй падключыў электроды да мозгу жанчыны. Нейкi час яна, як i мужчына, ляжала, не падаючы прыкмет жыцця, потым глыбока ўздыхнула i загаварыла. Яна таксама гаварыла на малпавай мове. Але яе глухаваты голас пастаянна мяняў танальнасць, нiбыта належаў розным людзям. Кожнае яе слова ўсё роўна як выгравiравалася ў маёй памяцi.

"Малпы, зноў гэтыя малпы, - неспакойна сказала яна. - Апошнiм часам яны няспынна размнажаюцца, хаця яшчэ не так даўно здавалася, што яны звядуцца. Калi гэтак пойдзе i далей, iх стане больш за нас... Але справа не толькi ў гэтым. Яны робяцца нахабныя. Яны ўжо вытрымлiваюць наш позiрк. Мы дарэмна прыручалi iх i давалi iм волю, як слугам. Любiмцы сем'яў робяцца сама дзёрзкiя. На днях мяне штурхнуў на вулiцы разносчык-шымпанзэ. Калi я ўзняла руку, ён паглядзеў на мяне з такой пагрозаю, што я не асмелiлася ўдарыць яго".

"Ганна, тая, што працуе ў лабараторыi, сказала мне, што ў iх таксама багата чаго змянiлася. Яна ўжо не асмельваецца ўваходзiць у клеткi адна. Кажа, што ўвечары так i чуе шушуканне i нават смяшкi. Адна гарыла здзекуецца з доктара, перадражнiвае яго цiк".

Жанчына змоўкла, некалькi разоў цяжка ўздыхнула, пасля загаварыла зноў:

"Ну вось, дажылiся! Адна малпа навучылася гаварыць. Гэта праўда: я сама чытала ў "Газеце для жанчын". Там была яе фатаграфiя. Гэта малады шымпанзэ".

- Шымпанзэ! Першы! Я быў у гэтым упэўнены! - усклiкнуў Карнэлiй.

"А цяпер з'явiлiся iншыя. Газеты штодня паведамляюць пра новых малпаў, якiя навучылiся гаварыць. Некаторыя вучоныя лiчаць, што гэта вялiкае навуковае дасягненне. Няўжо яны не разумеюць, да чаго гэта можа прывесцi? Наколькi я ведаю, адзiн з гэтых гаваркiх шымпанзэ гiдка лаецца. Першае, для чаго яны скарыстоўваюць здольнасць гаварыць, гэта каб адмовiцца слухацца людзей..."

Нейкi час жанчына маўчала, потым зноў загаварыла, але на гэты раз нiзкiм мужчынскiм голасам i стомленым ментарскiм тонам: