Сино-Тибет тобыны? халы?тары

Андрей Тихомиров Сино-Тибет тобыны? халы?тары

?ытайлар, Мьянма (бирмалы?тар) ж?не тибеттіктер сино-Тибет немесе ?ытай-тибет халы?тарыны? ?лкен отбасыны? б?лігі болып табылады. Орталы? ж?не Шы?ыс Азияда?ы ежелгі т?ріктер, мо??олдар мен тунгус-маньчжурларды? к?ршілері ?ытай-Тибет отбасы халы?тарыны? ата-бабалары болды, олар бастап?ыда Батыс ж?не Орталы? ?ытайда о?т?стігінде Цинлина тауларына дейін ?мір с?рген. Бізді? д?уірімізге дейінгі III мы?жылды?тан бастап б?л отбасыны? ?рт?рлі тайпалары о?т?стікке ?арай ?оныстана бастады ж?не біртіндеп Тибет, О?т?стік ?ытай ж?не ?нді?ытай б?ліктерін игерді. Одан ?рі о?т?стікте австроазиялы? ж?не австронезиялы? тайпалар ?мір с?рді. Біріншілері бастап?ыда ?ытайды? о?т?стік-батысы мен ?нді?ытайды? солт?стігін алып жатты, ал екіншісі Тыны? м?хитыны? жа?асында Шы?ыста ?мір с?рді: ежелгі ?ытай дерекк?здері оларды Шы?ыс Азияны? о?т?стігінде ке? тарал?ан юэ тайпаларыны? ??рамына енгізді. Бізді? эрамыз?а дейінгі II мы?жылды?та австроазиаттар б?кіл ?нді?ытай?а таралып, Шы?ыс ?ндістан?а жетті, онда мунда халы?тары пайда болды, ал керемет те?ізшілер бол?ан австронезиялы?тар Тайваньды, Филиппиндерді ж?не б?кіл Индонезияны ?оныстандырды, онда олар ежелгі тайпаларды, м?мкін папуалар?а жа?ын. Индонезиядан бізді? эрамыз?а дейінгі I мы?жылды?та Мадагаскар ?оныстан?ан сия?ты. Сол кезде Австронезиялы?тарды? Океанияны? сансыз аралдарына ?оныстануы басталды. Б?л батыл штурмандарды? жекелеген топтары, м?мкін, Америка жа?алауларына жетті. Сино-Тибет халы?тары-сино-Тибет отбасын ??райтын тілдерді? туысты?ымен біріктірілген немесе б?рын белгілі бол?андай, тибет-?ытай халы?тары. Сино-Тибет халы?тары негізінен халы?ты? к?п б?лігі т?ратын ?ытай аума?ында т?рады. Атауды? ?зі оларды? орналас?ан жерін к?рсетеді: ?ытай (Sina – ?ытайды? латынша атауынан) ж?не Тибет (Тибет ?ытай Халы? Республикасыны? б?лігі). Сино-Тибет халы?тарына Бутан хал?ыны? к?пшілігі (негізінен бхотия, ресми тілі – бхотия немесе дзонг-ке, Тибетке жа?ын), Мьянма ж?не Сингапур (халы? негізінен ?ытайлар: халы?ты? 3/4 б?лігі, сондай-а? малайлар, ?ндістаннан, П?кістаннан, Бангладештен, еуропалы?тар) жатады. Сино-Тибет халы?тарыны? ед?уір топтары Таиландта, Вьетнамда, Лаоста, Непалда т?рады (ел хал?ыны? к?пшілігі гурктар, оларды? тілі – Непал немесе гурхали – ?ндіеуропалы? тілдерді? жа?а ?нді тобына жатады. Алайда, халы?ты? ед?уір б?лігі-тибет-бирма тобыны? тілінде с?йлейтін халы?тар: бхотия, гурунг, магар, неварлар), ?ндістан ж?не т. б.

?азіргі классификация:

Сино – Тибет немесе ?ытай-тибет халы?тары:

1. Тибето-Бирма халы?тары:

Ангами

Апатани

Ачана

Бхотия

Гурунги

Дино

Дулундар

Ж?не

Каренни

Карена

Качина

Лаху

Т?лкі

Ма?дай

Магарлар

Манипури

Монпа

Мьянма (Бирма)

Нага

Наси

Неварлы?тар

Падаунг

Пуми

Таманги

Тибеттіктер

Трипура

Туцзя

Толы?

Бал

Цян

Шерпалар

2. Бай (байцзы, байни)

3. ?ытай халы?тары:

Дунган

Хань (?ытай)

Хоа

Хуизу

Бай ("а? адамдар"; 1956 жыл?а дейін ?ытай атауы – миньцзя; лису – ламо тілінде, наси – нама тілінде) – ?ытайды? о?т?стік-батысында?ы халы?. К?пшілігі Дали автономиялы? округінде, к?ршілес Юннань провинциясында, сондай-а? Сычуань, Хунань ж?не Гуйчжоу ?ХР. ?ытайды? ресми таныл?ан 56 ?лтыны? ?атарына кіреді. Бай тілі-кейбір зерттеушілерді? пікірінше, ерте б?лінген ?ытай тілдеріні? бірі тибет-бирма тілдеріне жатады. 1950 жылдары латын графикасы негізінде жазу ??рылды. ?ытай тілі де ке? тарал?ан.