Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе

Ёй патрэбныя катастрофы, ёй таксама патрэбныя эмоцыі. Калі б катастрофы былі толькі інструмэнтам, ёй хапіла б адной, гэтага было б дастаткова. І калі б пачуцьці, якія яна вышуквала, былі банальныя, дык і тут было б дастаткова адной кнігі. Катастрофа паказвае шлях, як і пачуцьцё, хоць кожны раз у іншым кірунку.

Я задумваюся над кнігай «У вайны не жаночае аблічча». У яе вялікая перавага: яна разглядае гістарычны досьвед, перажыты ўжо ў далёкім ад нас часе, і таму нам здаецца, што мы ведаем пра яго шмат. Але ўжо толькі пачаўшы чытаць гэтую кнігу, пачынаеш разумець, што тут цябе чакае нешта новае. Па-першае, што цэлы мільён жанчын добраахвотна пайшлі на вайну, якая звалася Вялікай айчыннай. Па-другое, што гэты жаночы ўдзел прычыніўся да зьмены ва ўспрыманьні вайны. І па-трэцяе, што гэтыя ўдзельніцы і іх досьвед пасьля былі прыніжаныя: мужчынаў усхвалялі як герояў, а жанчынам не засталося нічога. Іх не ўспрымалі сур’ёзна. Пасьля вайны лічылася, што яны былі курвамі і ставіліся да іх адпаведна.

Калі зьявілася Алексіевіч — тады ад канца вайны мінула гадоў трыццаць пяць — калі зьявілася Алексіевіч і захацела даведацца, як усё ўласна кажучы было, яна сустракала часам павагу, часам недавер. Але патрабавалася яшчэ шмат гадзін адданай працы. Яна слухала адзін раз, два, тры, часта і болей — пакуль нарэшце не прыходзіў той чароўны момант, калі чалавек раскрываў завесы таямніцы і расказваў, што адчуваеш, калі першы раз забіваеш чалавека, калі бачыш, як твой сябар падае, прабіты варожай куляй, калі ходзіш у ботах на шмат памераў большых і цягаеш на сабе параненыя целы, калі пры гэтым сочыш за фрызурай, завіваеш валасы, калі страляеш трапней за мужчын... Усе гэта, што засталося далёка ў мінулым часе, Алексіевіч падае нам у голым і пры гэтым шматгалосым апісаньні.

Хто б мог гэта зрабіць? Алексіевіч аддала сваёй творчасьці амаль сорак гадоў. Яна сама называе сваіх папярэднікаў. Гэта і вялікі беларускі пісьменьнік Алесь Адамовіч (1927-1994), які разам з калегамі апісаў Ленінград часоў блякады падчас Другой сусьветнай вайны, блякады, якая для кашмарнага мноства людзей скончылася галоднай сьмерцю — голад быў спрычынены ворагам. Гэта і мэдсястра-пісьменьніца Соф’я Фядорчанка, якая шмат гадоў раней, падчас Першай сусьветнай вайны, апынулася на фронце і апісала тое, што казалі адно аднаму расейскія салдаты, калі думалі, што іх ніхто ня чуе — яны ня ведалі, што за сьпінай у іх мэдсястра, безыменная і занятая сваімі справамі, насамрэч сядзіць, слухае і запісвае тое, што ёй удаецца пачуць. Так што, вядома, папярэднікі былі. Калі трошкі пашырыць пэрспэктыву, мы заўважым і такіх гісторыкаў, як амэрыканец Стадс Тэркел, які памёр 96-гадовым усяго некалькі гадоў таму і які лічыцца адным з пачынальнікаў таго, што мы цяпер называем oral history, вусная гісторыя.

Алексіевіч сама ставіцца да Адамовіча з глыбокай павагай і неаднойчы адзначала ягоную важнасьць для яе праекту. Але яна — і я падазраю, што яна сама не пагодзіцца з гэтым — зрабіла некалькі крокаў далей. Яна хоча размаўляць зь людзьмі, і я ўкладваю ў гэтыя словы самы глыбокі і шырокі сэнс. Яна любіць слова жывых людзей, усё тое, што зьнікае, калі таго суразмоўцы ўжо больш няма. Яна ня хоча мець справы з фатаграфіямі, дзёньнікамі, лістамі, газэтамі, месцамі. Яна хоча мець справы толькі з словам чалавека, і таму яна вяртаецца. І ня толькі гэта: яна адкідае ўсё лішняе і пакідае толькі ядро, сарцавіну. Яна нічога не дадае. Яна аднімае. Мы даведваемся, як чалавека завуць, колькі яму гадоў, чым ён займаецца — але апрача гэтага больш амаль нічога. І так мы ўрэшце маем перад сабой харавы твор, дзе паасобныя галасы злучаны паміж сабою. Вось у чым найбольшае дасягненьне Алексіевіч.

Але перад пісьменьнікам застаецца вялікае пытаньне гістарычнага досьведу чалавека. Чаму нас гэта павінна хваляваць? Алексіевіч дасьледавала адну катастрофу за другой. Яна ацаніла Другую сусьветную вайну з пэрспэктывы жанчын, якія ў ёй удзельнічалі. Яна дасьледавала, як вайну ў Афганістане перажылі мужчыны і іхныя маці. Яна напісала пра жахлівую Чарнобыльскую катастрофу і як яна паўплывала на тых, хто вярнуўся ў Зону празь дзесяць гадоў. І яна прасачыла за ўсімі тымі людзьмі, якія, так або іначай, перажылі падзеньне савецкага камунізму. Усё гэта — гістарычныя катастрофы. Ніводзін чалавек не застаецца пасьля іх цэлы і здаровы, нічога больш ня будзе такім, як было раней.

Чаму нам гэта трэба? Таму, што Алексіевіч расказвае нешта пра нас саміх, пра людзей, якімі мы, магчыма, ёсьць або маглі б быць, пра нас — людзей, якія стаяць на краі гісторыі. Яна расказвае пра гісторыю пачуцьця, якое ўшчыльняецца ў выніку адной катастрофы за другой, пра цэлы рэгістар пачуцьцяў чалавека, які пакутуе, і асабліва пра любоў, пра роспачную любоў да тых, хто некалі быў побач з намі, да дзяцей, якіх мы страцілі, да мужа ці жонкі, да бацькоў, пра параненую любоў да ўсіх людзей, якіх больш з намі няма.