Издания: The Old Georgian Version of the Gospel of Mark,
ed. with Latin trans. By Robert R Blake (Paris, 1929); Matthew (Paris, 1933); John, ed. by Robert P. Blake and Maurice Bri`ere (Paris, 1950); Luke, ed. by Maurice Bri`ere (Paris, 1955); Joseph Molitor. «Das Adysh-Tetraevangelium. Neu "ubersetzt und mit altgeogischen Paralleltexten verglichen.» Oriens Christianus, XXXVII (1953), 33–55; XXXVIII (1954), 11–40; XXXIX (1955), 1-32; XL (1956), 1 — 15; XLI (1957) 1-21; XLII (1958), 1-18; XLIII (1959), 1-16 G. Garitte. L'ancienne version g'eorginne des Actes des Ap^otres d'apr`es deux manuscrits de Sina"i. (Louvain, 1955). Другие монографии и издания включают: Ilia Abuladze, The Acts of the Apostles According to the Old Manuscripts (in Georgian; Tiflis, 1950); K‘et‘evan Lort‘k‘ip‘anidze, The Georgian Versions of the Catholic Epistles According to Manuscripts of the 10th to 14th Centuries (in Georgian; Tiflis, 1956), trans. into Latin by Joseph Molitor in Oriens Christianus, xlix (1965), pp. 1-17; 1 (1966), pp. 37–45; Ilia Imnaisvili, The Apocalypse of John and Its Commentary [i.e., the Commentary of Andrew of Caesarea] (in Georgian; Tiflis, 1961), trans. into Latin by Joseph Molitor in Oriens Christianus, 1 (1966), pp. 1-12 (continued). For the Gospels, see J. Molitor, Synopsis latina Evangeliorum Ibericorum antiquissimorum secundum Matthaeum, Marcum, Lucam, desumpta e codicibus Adysh, Opiza, Tbeth necnon e fragmentis biblicis et patristicis quae dicuntur Chanmeti et Haemeti (Louvain, 1965). See also J. N. Birdsail, «Georgian Studies and the New Testament», New Testament Studies, xxix (1983), pp. 306–320; idem, «The Georgian Versions of the Acts of the Apostles», in Text and Testimony, Essays on the New Testament in Honour of A. F. J. Klijn, ed. by T. Baarda et al. (Kampen, 1988), pp. 39–45; idem, «The Georgian Version of the New Testament», in The Text of the New Testament in Contemporary Research: Essays on the Status Quaestionis, ed. by Bart D. Ehrman and Michael W. Holmes (Grand Rapids, MI, 1995), pp. 173–187; L. Kadzaia, Die "altesten Georgische Vier-Evangelien-Handscrift, Teil I, Prolegomena. Aus dem Georgischen "ubersetzt von H. Greeven und M. Job, with an English summary (Bochum, 1989), pp. 80–82; J. W. Childers, «The Old Georgian Acts of the Apostles: A Progress Report», New Testament Studies, xlii (1996), pp. 55–74.7. Эфиопский перевод[197]
Эфиопский перевод сохранился в той части Африки, которая на протяжении долгого времени была почти полностью изолирована от остального христианского мира. Дошедшие до нас рукописи в большинстве своем не старше XV века, и даже самые древние списки могут быть датированы в лучшем случае X веком,[198]
однако, несмотря на это обстоятельство, эфиопская версия достойна внимания по нескольким причинам. Вплоть до середины XX века статус последних 12 стихов Евангелия от Марка в этом переводе оставался неясным. Это проистекало из противоречивых оценок, которые были даны одним и тем же рукописям. Ныне же, по фотографии изучив соответствующие страницы второго Евангелия в 65 рукописях, хранящихся в трех десятках коллекций, Мецгер установил, что все они содержат текст Мк 16:9-20. В дополнение к этому текст, который обычно зовется «кратким окончанием» Марка и присутствует в нескольких греческих и сирийских рукописях, во многих эфиопских рукописях находится между стихами 16:8 и 16:9. Впоследствии Уильям Ф. Макомбер (Macomber), сотрудник библиотеки микрофильмов (Hill Monastic Manuscript Microfilm Library) в городе Колледжвилл, штат Миннесота, исследовал микрофильмы 129 других рукописей Мк. Из общего списка в 194 рукописи (65 + 129) все, за исключением двух, оказавшихся к тому же лекционариями, содержат Мк 16:9-20, в то время как 131 содержит оба окончания — и пространное, и краткое[199].Замечание в конце главы 28 эфиопского текста Деяний призывает читателя обратиться к посланиям и апокрифическим Деяниям Павла, а также рассказам о пребывании Павла в Риме. Этот фрагмент текста изначально представлял собой глоссу или колофон, внесенный впоследствии в основной текст[200]
.