У капцюрох ГПУ

Гэтая аповесць убачыла свет у канцы 30-х гадоў адразу на сямi эўрапейскiх мовах. Цяпер i беларускаму чытачу прапануецца малавядомы аўтарскi варыянт, яхi дагэтуль не выходзiў асобнай кнiжкай. Ён уключае больш як трыццаць новых раздзелаў i аўтабiяграфiчны дадатак. Гэтае выданне - своеасаблiвы дзённiк пакутнiка, вязня ГУЛАГу - дапаможа лепш зразумець складаную эпоху, а таксама светапогляд i жыццёвыя пазiцыi аўтара.

Ax, як там добра...

Вiльня

А было гэта гэтак.

Група паслоў польскага сойму левага кiрунку вярнулася з Менску. Большасьць сярод гэтых "экскурсантаў" былi беларускiя паслы.

Попутчiк спаткаўся ў Вiльнi на нейкай вечарыне з паслом Мятлой*.

* Пазьней памер на Салаўках.

- Ну, i як там у Менску?

- Гм... О!.. Ого!..

- Узапраўды?

- О, яшчэ як!

- Далiбог?..

- Эге!..

- Беларускiя школы?

- Тысячы! Уся савецкая Беларусь пакрыта густой сеткай школ...

- Беларускiх?

- Беларускiх.

- Унiвэрсытэт?

- Беларускi.

- Выдавецтва?

- О! Тыраж кнiжкi даходзiць колькiдзесят тысячаў... Госiздат плацiць вялiзныя ганарары... Зьявiлася шмат маладых выдатных талентаў...

- Што вы кажаце!

- Ага!

- Тэатр?

- 0, тэатр!.. Каб вы бачылi!.. Каб вы былi ў тэатры!.. Тэатр!.. 0-го-го!

- Рэпэртуар?

- Арыгiнальны i перакладны. Зьявiлася шмат беларускiх п'есаў: "Кастусь Калiноўскi", "Каваль-ваявода", "Вiр", "На Купальле"...

- Акторскiя сiлы?

- Ой-ой-ой!.. А якiя пастаноўкi!.. Дэкарацыi... балет...аркестра...

- Ну?

- Кажу вам.

- Няўжо-ж?

- Але... але!

- Гм...

Попутчiк найбольш цiкавiўся тэатрам. Калiсь у Менску стараўся стварыць прафэсыянальны тэатр. Цяпер у гэтым-жа Менску, дзякуючы дзяржаўнай субсыдыi, ёсьць першарадны тэатр, дзе працуюць сапраўдныя акторы...

У старым езуiцкiм катэхiзiсе сярод пытаньняў i адказаў ёсьць, памiж iншым, гэткiя:

- Цi ў небе добра?

- Ax, як добра...

Гэтае "ах" узмацоўвала людзей у веры ў шчасьлiвае жыцьцё ў небе.

Гэтак сама дзеялi на Попутчiка "ахi" i "охi" Мятлы. Ён усё болей пераконваўся, што ў Менску...

... ах, як добра...

Пасьля яшчэ спытаўся:

- А як вам здаецца? Калi-б, на той прыклад, я туды паехаў?..

- Дык-жа вас там чакаюць!

- Што кажаце! Была там гутарка аба мне? Успамiналi?

- I ня раз. Казалi, што вы ў Менску надта патрэбны.

- Дык думаеце, што я зрабiў-бы добра, калi-б паехаў?

- Бязумоўна! Там - вось поле да працы!

- Ну, як гэта... Як-бы сказаць?.. Тэрор?.. ГПУ... Памятаю, калiсь карысталася вялiкай папулярнасьцю "стенка"...

- Што вы... Але-ж гэта беспаваротна мiнавала. Гэта былi часы ваеннага камунiзму. Цяпер жыцьцё зусiм нармальнае.

- Ну, а як справы харчаваньня?

- Усяго колькi хочаш. Цяпер-жа НЭП... Магазыны завалены харчамi... А iкра!.. Ах, якая смачная iкра!.. Ну, толькi з мануфактурай труднавата.

- Дык, канец канцоў, кажаце, каб ехаць?

- Я на вашым месцы нi хвiлiны-бы ня думаў...

* * *

Гэтая гутарка адбывалася ў 1926 годзе.

У Вiльнi шырыла свае ўплывы "Грамада", захоплiваючы ўсiх; там, у БССР, яшчэ трывала распачатая Ленiным "перадышка", новая эканамiчная палiтыка i давала магчымасьць свабадней уздыхнуць. На рынках зьявiлiся прадукты вёскi, у крамах было даволi спажывецкiх тавараў.

Праводжаная энэргiчна, паводле загаду зьверху, беларусiзацыя ня надта падабалася старым расейскiм чыноўнiкам, якiя апанавалi ўсе савецкiя ўстановы ў Менску, але цешылася беларуская iнтэлiгенцыя з таго i гэтага боку гранiчнае мяжы. У беларускай сацыялiстычнай савецкай рэспублiцы беларусы бачылi свой П'емонт, якi злучыць парэзаныя рыскiм трактатам беларускiя землi.

Дык няма дзiва, што на Вiленшчыне шырылiся рэвалюцыйныя настроi, а вочы ўсiх зварачалiся на ўсход, дзе...

... ах, як добра!..

А "Сялянска-Работнiцкая Грамада" дапамагала гэтым настроям пашырацца яшчэ болей.

Толькi маленечкая група беларусаў, якая гуртавалася ў "Беларускай Часовай Радзе", процiставiлася "Грамадзе" й вяла палiтыку г. зв. "палёнафiльскую".

Лiдэрам "Грамады" быў атуманены бальшавiкамi iдэйны беларус Бранiслаў Тарашкевiч, на чале "Рады" стаяў кар'ерысты i "тёмная лiчность" др. Арсен Паўлюкевiч.

* * *

Попутчiк... быў вiцэ-старшынёй паўлюкевiчаўскай "Рады". Але рэвалюцыйныя настроi запаўзалi i да "Рады". Попутчiк ужо быў амаль чырвоны i, калi ня зрываў канчаткова з Паўлюкевiчам, дык толькi дзеля таго, каб дачакацца адпаведнага моманту, калi разам iз сваiм выхадам з "Рады" можна будзе зрабiць яе развал. Iншыя сябры былi таксама народ няпэўны. Паўлюкевiч ведаў гэта добра, i ягоныя вочы неспакойна сачылi ўсiх. Ён прадчуваў, што хочуць зрабiць яму нейкую неўспадзеўку, разварушыць ягонае "хлебнае дело" - Беларускую Раду...

Бунтарскi настрой сярод сяброў "Рады" павялiчвала яшчэ тая прычына, што ваявода Рачкевiч ня выплацiў субсыдыi i сябры даўжэйшы ўжо час ня толькi ня мелi на гарэлку, але нават на абед.

Попутчiк быў раздвоены. Уваходзячы покуль што ў склад "Рады", ён духова быў ужо з рэвалюцыйнай "Грамадой".

Госьць з Менску

Адзiн раз, у жнiўнi 1926 году, у нядзелю ў кiно "Helios" пры Вiленскай вул. адбываўся мiтынг. Гаварыў кiраўнiк "Грамады" Тарашкевiч. Пасьля яго меўся прамаўляць Рак-Мiхайлоўскi ды iншыя грамадаўцы.