У капцюрох ГПУ

Савецкiя вастрогi шмат аддаюць увагi на «ўзгадаваньне» вязьня. Бо мэтай трыманьня ў вастрозе мае быць ня кара, але паправа.

Галоўную ўвагу аддаюць на «ўзгадаваньне» сацыяльна блiзкiх — гэта значыць — злодзеяў, душагубаў, бандытаў i да г. п. крымiнальных злачынцаў. Бо яны быццам зьяўляюцца ахвярамi старога капiталiстычнага ладу, а новы сацыялiстычны лад стаўляе сабе за заданьне лiквiдацыю сумнае спадчыны мiнулых часоў.

Дзеля «ўзгадаваньня» служаць: 1) лекцыi «палiтграматы» — нiбы свайго роду савецкага катахiзму; 2) узгадавальныя ўплывы; 3) сьценгазэты; 4) «красные уголки» (чырвоныя куткi) i 5) кiно, клюбы, розныя лекцыi, тэатральныя паказы i да г. п.

Палiтграмата ўводзiць у дэгэнэраваныя мазгаўнi крымiнальных вязьняў паняцьце аб клясавасьцi, здабычах рэвалюцыi, дасягненьнях «пяцiгодкi», канстытуцыi савецкага гаспадарства.

За ўзгадавальнiкаў («воспитатели») прызначаюцца тыя самыя вязьнi, толькi ўжо даволi дасьведчаныя мудрасьцi «палiтграматы», клясавая прыналежнасьць якiх дае паруку, што яны будуць акуратна выконваць свае абавязкi. Гэтыя «ўзгадавальнiкi» глядзяць перш за ўсё, каб iхныя гадунцы былi палiтычна лёяльнымi i адначасна выконваюць ролю шпiкаў у дачыненьнi да сваiх таварышоў.

Сценгазэта займаецца даносамi на пiсьме (ананiмна). Яе пiшуць рукой i налеплiваюць пэрыядычна на сьценах. Пiшуць тутака аб вастрожным жыцьцi, «клеймяць» нядбалых у працы i парушальнiкаў вастрожных правiлаў, заахвочваюць да «ўдарнiцтва», падаюць прозьвiшчы тых, хто наагул нечым праштрапiўся.

Гэтая форма «данасiцельства» дае шырокае поле да асабiстых разрахункаў памiж вязьнямi.

«Красные уголки» — гэта як быццам каплiчкi бальшавiцкiя. Для iх вызначаюць найлепшыя памешчаньнi ў вастрозе. У куце пастаўлены гiпсавы бюст Ленiна на прыбоаным у чырвань фоне. На сьцяне партрэт «отца трудящихся» Сталiна. Далей лёзунгi. Пасярэдзiне стаiць стол, засланы чырвоным рызманом, а на iм параскiданыя савецкiя часапiсы, якiя выпiсваюцца прымусова на кошт вязьняў.

Тэатр

Мае нарысы былi-б няпоўнымi, калi-б я ня ўспомнiў аб прыступных салавецкiм вязьням культурных спосабаў праводжаньня часу. Першым чынам мушу сказаць аб тэатры.

Ясна, што тэатр становiць сабой найбольш магутны спосаб агiтацыi. Кажны савецкi фiльм, кажная тэатральная п'еса мусiць быць перадусiм беззаганнай зь iдэалёгiчнага боку. Вузкiя рамкi бальшавiцкае iдэалёгii — ясна — адлюстроўваюцца i на тэмах гэтых п'есаў. Тэмамi п'есаў, якiя ставiлiся ў салавецкiм тэатры, былi найчасьцей: кастрычнiцкая рэвалюцыя, нутраная вайна 1917–1919 гадоў, далей — здабычы сацыялiстычнага будаўнiцтва, далей — шкоднiцтва, якое перашкаджае ў гэтых дасягненьнях, урэшце — калектыўная гаспадарка на вёсцы. I ўсё гэта паўтараецца бясконца.

* * *

Салоўкi мелi, як на вастрожныя дачыненьнi, зусiм не благi тэатр, у якiм магло зьмесьцiцца больш за 500 душ. Сцэна даволi вялiкая. Ёсьць патрэбная для спэктакляў электрычная iнсталяцыя. Тэатр зроблены з былой манастырскай «трапезнай» (сталовай залi) i сумежных памешчаньняў.

Сярод вязьняў ёсьць прадстаўнiкi ўсiх галiнаў сцэнiчнага й эстраднага мастацтва: акторы, музыкi, сьпевакi, танцоры, акрабаты, штукары. Ёсьць гэтак сама маляры-дэкаратары, электратэхнiкi, рэквiзытары, тэатральныя машынiстыя — адным словам, увесь артыстычна-тэхнiчны пэрсанал, патрэбны дзеля паказу спэктаклю.

Наказы адбывалiся чатыры разы на тыдзень. Першыя два — платныя, другiя два — дармовыя. Бiлеты на дармовыя раздавалi каманданты ротаў або ўзгадавальнiкi. Трэба адзначыць, што платныя спэктаклi карысталiся большаю пашанаю чымся дармовыя, а гэта таму, што той, хто купляў бiлет на платны, меў права адначасна купiць другi — для знаёмае жанчыны й сядзець побач зь ёю. Гэта была адзiная аказiя легальнага спатканьня з жанчынай. На дармовых-жа спэктаклях жанок i мужчынаў рассаджвалi асобна: адным вызначалi правы бок залi, другiм — левы.

Салавецкi тэатр быў закладзены ў 1926 г. адным iз сасланых актораў. Спачатку анi актораў, анi iншых працаўнiкоў тэатру не звальнялi ад цяжкое катаржнае работы. Увечары, пасьля выкананьня «уроку», вязьнi-акторы зьбiралiся ў вызначаным iм дзеля гэтага памешканьнi й тутака рабiлi рэпэтыцыi да познае ночы. Захапленьне гэтай працай было вялiзарнае. Цяжка чалавеку жывецца ў вастрожных мурох, i ў мастацкай працы ён ахвоча шукае прадухi ад кашмараў рэальнага жыцьця…

Саматугам — зь нейкiх старых мяхоў пашылi касьцюмы. Гэтак сама зрабiлi дэкарацыi. Спэктакль удаўся. Думка наладзiць сталы тэатр спадабалася ўладам. Сабралi ўсiх расьцярушаных па ўсiм лягеры актораў, звольнiлi iх ад большае часткi прымусовых работаў. Неўзабаве наладзiлася й аркестра. У лягеры аказаўся майстра, якi ўмеў рабiць духавыя iнструмэнты.

Вось гэтак стварыўся тэатр, праз сцэну якога прайшлi паважныя акторскiя сiлы, сярод iх ведамыя iмёны, а таксама аматары, шмат якiх адзначалася запраўдным вялiкiм талентам.

Цiкаўна, што крымiнальны элемэнт даў тэатру шмат выдатных акторскiх сiлаў.

Адведзiны Горкага

Раз улетку прыехаў на наш абток Максiм Горкi.