Закрываўленае сонца

— Ну трэба сказаць вам, таварышы аднасяльчанi, што свабоды бяз жэртваў ня бываiць i вы самi гэта мусiця знаць.

Сабакевiч змоўк, мутнымi вачмi ўглядаўся, ў прысутных, быццам чакаючы пацьверджаньня такой вялiкай, нiколi нячутай, iм упяршыню адкрытай праўды. Сосны й хвоi марасiлi дробным дожджыкам. Людзi пазiралi ўверх, горбiлiся, тулiлiся адкрытыя галовы ў каўняры адзеньня. Быццам у вадказ на Сабакевiчаву гутарку, у каторай зьдзекваўся зь дзьвёх сумежных моваў, уверсе над сястрыцамi-соснамi ўсхадзiлiся вароны. Пахнула сырой iглiцай, прэлым лiсьцем i жывой смалой.

— Пагэтаму гавару вам, таварышчы аднасяльчане, што нада шанаваць жэртвы, — бубнеў далей Ромкаў гаспадар, — бо яны жызьнь за нас аддалi, гэта значыцца штоб лепшая было жыцьцё для нас. Параскева Iванаўна, гэта наша пакойнiца, каторую мы сабралiся харанiць, была асоба жэрцьвiнная, яна нi шчыталася зь нiчым када работала для камунiсьцiчаскай парцii, значыць для асвабаждзенiя трудзяшчыхся западнай Бiларусii. Наша ўласьць прышла й сiчас мы добра жывём. Ну жалка, што када з вастока сонца засiяла дык Параска мусiла галавой налажыць. Гавару вам, таварышчы аднасiльчане, што да нас прышоў новы дзень. Таварышч Сталiн пазабоцiўся… аб нас, каторыя стагналi пад панскiм польскiм iгам, паслаў нам сваю доблiсную красную армiю на помашч…

Ззаду за Косьцiкам, прытрымлiваючы рукамi крыж на грудзёх, нахiлiўшы сiвую галаву, стаяў старэнькi слабодзкi сьвятар. Казалi, што гадоў яму пад восемдзесят. Зрок трымаў унiзе, дзесь на веку дамавiны; ледзь вярушылiся ў малiтве яго вусны. I было ў гэным вобразе над магiлай штосьцi камiчнае ў сваей недарэчнасьцi й грандыёзна-велiчнае ў прастаце, быццам Бог супаставiў побач, усiм на вока, дзьве вялiкiя й зусiм супрацьлеглыя сiлы. Надзьмуўшы тоўстыя шчокi, шырака расставiўшы патрапаныя й гразёй запэцканыя хромавыя боцiкi, выпяцiўшы грудзi, "новая ўласьць" расьпiналася перад хаўтурнiкамi пра нячутыя дагэтуль у вёсцы нейкiя даброты, ласкi, што вось прынесьлi лiтоўскiм сялянам апошнiя падзеi. Гэта была "ўласьць" у асобе пагарджанага сваймi людзьмi дзяцюка, калючага атожалка ад свайго дрэва. Хто гэта калi яго напокуцi калi пасадзiў? А пасланьнiк сiлы адвечнай, найвышэйшай i адзiна справядлiвай вунь сьцiпла за плячмi гэтага атожалка малiтвы шэпча.

Цi мала хто Косьцiка слухаў, цi многа, гэты кантраст яшчэ да пазаўчарашняга зусiм нясумяшчальных побач сябе людзей быў так вымоўным, што думкi самi напрашвалiся.

— Iш ты яго, ханжа во распаўзлася. Цяперака зажывём, калi во такi над табой руку будзiць дзiржаць!

Сказана было даволi голасна. Людзi азiрнулiся. Як звычайна, ня вытрымаў Антось Дзяркач. Косьцiк, заварожаны сваей прамовай, мусiць ня чуў. Ён далей прымiтыўна маляваў «блага» новае ўлады, пра нябожчыцу забыўшыся. Мiж прысутных ня было нi Сявенькi, нi Зянькевiчаў, нi Бахмача са сваякамi, нi Бурака з Бурачыхай, нi Шпунтоў. Людзi спасьцераглi адсутнасьць найбольш кемлiвых лiтоўскiх гаспадароў. Побач Косьцiка тарчаў Павалiцкi Хвёдар. Ён скроб патылiцу, азiраўся навокал з такiм выражэньнем, быццам казаў: людцы добрыя, я-ж тутака з боку-прыпёку, а галава ў нас во…

Янук цiкаваў за Дуняй. Змарнелая, босая, у пакамечанай шэрай крамнай сукенцы, вынашанай рудой накiдцы, яна стаяла побач Кмiтавай Аўдолi. Трымалася спакойна. Хлапцу iншыя хаўтуры прыгадалiся. Салёныя сьлёзы залiвалi збалелыя вочы, у грудзёх захрас цьвёрды камяк. I тады, ён неспадзявана зь дзяўчынай у сенях сустрэўся. Цяпер яшчэ сорам за тое скроб. А яна вось якая спакойная, зусiм не плача навет. Але гэта-ж ня матка ейная.

— Ты вiдзiш, Янук, колька вунь апенак? — таўхнуў пад бок Зянькевiчаў Стась.

Янук зiрнуў у той бок, куды паказаў вялiкiм, карэлым ногцем Стасеў палец. Недалёка ад iх, пышнымi цёмнарудымi грнкамi апенькi распаўзьлiся па аграмадным гнiлаватым пнi. Колькi кошыкаў можна было напоўнiць. Дрэва, вiдаць, звалiлi даўно, не пры Януковай памяцi.

Нарэшце спынiлася доўгае Сабакевiчава бубненьне. Людзi цiха загаманiлi. Паглядзеўшы, што не марасiць зьверху, мужчыны зьнялi з дамавiны века. Быццам на сыгнал, пачалiся ўсхлiпы жанчын. Сьвятар падыйшоў да дамавiны й пачаў малiцца. Пры лёгкiм шуме ветру ў каронах прыгажунь-соснаў, надзвычайна ўрачыста гучэў лагодны, цiхi й выразны голас. Хаўтурнiкi хрысьцiлiся, малiлiся пры ўсхлiпваньнi жанчын i пасьля ўсе разам засьпявалi "вечную памяць". Ужо калi дамавiна дакранулася вадзянога люстра на дне ямы, ямчэй усхадзiлася галашэньнем старая Макатунiха. У гэны час Хвёдар з Косьцiкам, адбыўшы павiннасьць, нацiскалi на ступнi самакатаў, бяручы кiрунак на Шпунтоў хутар.

Зусiм нечакана ажыў гацкi гасьцiнец. Мiж прысадаў дарогi выплывала з Гаравацкай пушчы вялiкая, шэрая калёна людзей. Iржалi конi, лякаталi колы, рыпела вупраж i чуваць была цiхая, памяркоўная гамана. Янук i Стась пераглянулiся ды борзда рванулi зь месца. Колькi хвiлiн пасьля, задыхаўшыся ад хуткага бегу, спынiлiся ля ўчора ўежджанага гасьцiнцу.