Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Назаўтра Кастусь з Алесем заглянулі ў Негертава. Сымона Самахвала дома не было, ён недзе гасцяваў у мацерынай радні пад Мірам. Бацька сказаў, што Сымон ніякага пісьма з Мінска яшчэ не атрымліваў, хіба як ішоў у госці, то мо заходзіў у воласць і там яму ўручылі...

Хлопцы рушылі ў Новы Свержань. Магчыма, у воласці Кастуся чакае піеьмо, якое вызначыць яго далейшы лёс на некалькі гадоў, а мо і на ўсё жыццё. Але ў воласці пісьма не было. Пісар паабяцаў пераслаць яго адразу ж у Мікалаеўшчыну.

Прайшло дзён тры ці чатыры. Кастусь не раз парываўся схадзіць у сяло, але не пускаў дождж — дробненькі і цёплы грыбасей. Ішоў ён некалькі дзён, перастаючы толькі на якую гадзіну-паўтары. Пад яго аднастайнае шамаценне па саламянай страсе (Кастусь усё лета спаў у гумне) хлопец уставаў і клаўся спаць.

— Цяпер, брат, грыбы рвануць, яны даўно былі на падыходзе,— гаварыў дзядзька Антось.

Кастусю некалькі разоў снілася, што ён атрымаў сіні канверт. Толькі пачне яго разрываць — і ад хвалявання прачынаецца. Сёння ён надумаў абавязкова пайсці ў Мікалаеўшчыну, няхай толькі крыху сцішыцца дождж. Кастусь прысеў перакусіць на дарогу, як раптам у хату ўбег малы Юзік:

— Сымон ідзе!

Значыцца, нейкія навіны нясе, калі дажджу не пабаяўся! Кастусь выйшаў на ганак. На галаве ў Самахвала мяшок, порткі падкасаны да каленяў, ногі босыя: смела джгаў цераз лужыны і гразь. Убачыўшы Кастуся, Сымон дастаў з кішэні нейкую паперку. Пісьмо! Няйначай, прызначэнне. Кастусь як быў з лыжкай у руках, кінуўся насустрач сябру, з хваляваннем схапіў канверт.

Не! Не яму. Гэта было прызначэнне Сымона Самахвала настаўнікам Аталезскага народнага вучылішча. Сымон прыйшоў падзяліцца сваёй радасцю: школа паблізу, можна нават схадзіць у агледзіны.

— Не падай духам, Стары! — суцяшаў Сымон Кастуся.— Скора і ты будзеш ведаць, дзе прыйдзецца зімаваць. Збірай манаткі!

ПА ДАРОЗЕ Ў СМАЛЬГАВОК

Але словы Сымона не спраўдзіліся. Пісьма з Мінска не было і не было. Прайшоў тыдзень, настаў другі, як Самахвал наведваўся ў Альбуць, а Кастусь усё яшчэ чакаў прызначэння. Хадзіў ён у воласць кожны дзень, потым цераз дзень, пакуль не абрыдла...

Настаўнікі спачатку пацвельваліся і жартавалі, што дырэкцыя народных вучылішчаў ніяк не падбярэ Кастусю такую вёску, дзе ён не змог бы крамолу разводзіць, дзе ёсць прыгожыя пападзянкі, манаполька і блізка чыгунка, каб было зручна ездзіць да сяброў у госці. Неўзабаве жарты змяніліся асцярожнымі меркаваннямі, што, магчыма, нехта забыўся выслаць паведамленне аб прызначэнні ці проста здарылася якая памылка з адрасам. Адначасова ўсе суцяшалі: да першага верасня яшчэ далёка, ды сапраўдная вучоба пачнецца толькі з кастрычніка і нават пазней: школы працавалі звычайна ад першага снегу да першай ластаўкі. Інакш кажучы, набярыся цярпення і чакай, чакай... Усе збіраюцца ў дарогу, збірайся і ты. Крыўдна адно толькі, што ўсе ведаюць, куды паедуць, а ты — не...

Каб неяк развеяцца і хутчэй прайшоў час, Кастусь на некалькі дзён пусціўся ў іншую дарогу — разам з бацькам і дзядзькам Антосем паехаў аглядаць зямлю пад Слуцк.

У Смальгавок збіраліся даўно, але ўсё неяк не выпадала мужчынам адхіліцца ад дому: толькі адсеяліся, як падышла касьба, а там жніво...

Спачатку толькі Міхал жыў думкаю пра той райскі куточак Случчыны. Ён першы распачынаў звычайна гаворку пра зямлю, калі ўсе сямейнікі збіраліся за сталом палуднаваць, уголас разважаў і планаваў, што там выгадней сеяць — жыта ці пшаніцу, які садзіць сад, больш яблынь ці груш. Памалу ў гэтыя развагі і мары пра зямлю ўцягнуўся і дзядзька Антось. У буднія дні мужчыны бачыліся рэдка: Міхал увесь час у абыходзе, дзядзька Антось у полі. Затое у нядзельку браты маглі нагаварыцца ўволю. У сваіх размовах яны заходзілі часам так далёка, што нават абмяркоўвалі, у які вугал ставіць на новым месцы хату — у нямецкі ці ў звычайны. Аднойчы маці не ўцярпела і накінулася на мужчын:

— Лепш паехалі б ды паглядзелі тую зямлю, чым па-пустому толькі малоць, не раўнуючы, як Петрусёва Альбіна каля калодзежа.

— Паедзем! — адказаў Міхал.—Дай толькі ўхадзіцца са жнівом.

Міхалаў цесць — Юрка Лёсік згадзіўся не толькі пазычыць свае драбінкі на жалезным хаду, але падахвоціўся нават сам разам паехаць паглядзець тую хвалёную зямліцу. Як толькі ўкінулі апошні сноп з поля ў гумно, дзядзька Антось падаўся ў Мікалаеўшчыну да Юркі дамовіцца, калі ехаць у Смальгавок. Міхал з Антосем збіраліся ў сераду, каб у чацвер трапіць на кірмаш у Капыль. У іх быў свой інтэрас: хацелі прыцаніцца да добрага маладога каня. Сівак быў цягавіты і не такі стары, але дробненькі конік. На новым месцы, дзе, кажуць, цяжкая зямля, ён мо і плуга не пацягне. Там жа і будавацца прыйдзецца, дзерава вазіць на хату, хлеў і гумно. Увогуле, як ні вазьмі, з якога боку ні падступіся,— выходзіла, што трэба мець, калі не важнецкага, то многа лепшага каня, чым Сівак.