Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Дзядзька Антось у той жа дзень прыехаў з вёскі ў хвацкіх драбінках, але без Юркі. Прывёз толькі Кастуся, які хадзіў праводзіць Яську Базылёвага. Той паехаў зноў настаўнічаць у свае Бяларучы. Старому Лёсіку выпала нейкая пільная справа, і ён не мог ехаць разам ні ў гэтую, ні ў другую сераду. Браты так нарэхціліся, што не сталі чакаць Лёсіка: хутка сеяць збажыну, а там дажджы пачнуцца. Трэба — не іначай — ехаць цяпер!

Да вечара агледзелі драбінкі, змазалі колы, узялі торбу аўса, укінулі ў палукашак мурожнага сена і канюшыны. Ехаць будзе ямчэй, і для каня папаска: дарога немалая, лічы, вёрст пад сотню ў адзін канец набяцэцца.

— Кастусь, можа, і ты маеш ахвоту праехацца з намі? — запытаўся бацька.

— Магу,— падумаўшы, адказаў ён.— Можа, якраз за гэтыя дні і прызначэнне прыйдзе... Цікава і на Случчыну глянуць. Я ж далей Нясвіжа нідзе і не быў.

Выехалі ў сераду пасля сняданку. Маці напякла грэцкіх бліноў, паклала ў торбу бохан хлеба, кусок сала і вэнджанай шынкі — дарога вялікая і справа не абы-якая! Мужчыны апрануліся ў крамнае, дзядзька Антось, які звычайна хадзіў у лапцях, абуў боты — як-ніяк ехалі яны ў людзі.

Бацька з дзядзькам Антосем уселіся ззаду, Кастусь, узяўшы лейцы, спераду — і рушылі з двара.

— У добры час! 3 богам! — прамовіў дзядзька Антось.

Раптам маці закрычала:

— Чакайце, чакайце! Ледзь не забылася.

Кастусь прытрымаў каня. Маці хуценька збегала на ганак, схапіла вядро, зачарпнула вады ў крынічцы і, як заведзена ў добрых людзей, з «поўным» перайшла дарогу. Няхай жа будзе спор і шчасце!

Па дарозе Кастусь зноў убачыў чырвоную мураванку семінарыі. Ехалі праз Нясвіж: бацька і дзядзька Антось хацелі заглянуць у замак і перадаць знаёмым падпанкам сякі-такі гасцінец — мяшочак арэхаў, вязку сушаных грыбоў, свежай рыбы. Кінеш за сабою—знойдзеш перад сабою! Былы семінарыст у думках паслаў развітальны паклон той будыніне, якая была яму чатыры гады роднай хатай, дзе жыла дружная і вясёлая сям’я вясковых хлопцаў. Настаўнікі, як хацелі, муштравалі і здзекаваліся з семінарыстаў, папаціснулі з іх алею, калі з сырой мужыцкай гліны ляпілі апору цара, «ацечаства» і царквы. Не кожны хлапец даваўся, каб з яго зрабілі казённага і сухога чыноўніка. Вядома, часам прыходзілася нялёгка, калі нашпігоўвалі абрыдлівай і мудрагелістай непатрэбшчынай, але — што ні кажы — і шмат добрага і разумнага трапіла ў тваю галаву.

Кастусь успомніў Лычкоўскага і ўсміхнуўся: крыху дзівак ён, але ўсё ж някепскі чалавек і настаўнік. А дзе цяпер Фядот Андрэевіч Кудрынскі? Выжылі яго дырэктар Меліяранскі і поп Бонч-Багданоўскі. А можа, і сам ён кінуў-рынуў службу ў семінарыі? Кажуць, працуе ў Віленскім музеі, піша і выдае кнігі.

Начавалі ў Кукавіцкай карчме, якая амаль на паўдарозе з Нясвіжа ў Капыль. Назаўтра рана рушылі далей. Дарогі пытацца ў Капыль ужо не трэба: трымаліся падвод, якія цягнуліся бясконцаю чарадою на кірмаш. Былі тут звычайныя сялянскія вазы, трапляліся фарбаваныя брычкі засцянковай шляхты, цягнулася некалькі падвод з высокімі цыганскімі будамі, а за Пацейкамі іх абагнала нават старасвецкая панская карэта, запрэжаная тройкай пярэстых, як на падбор, коней. Бліжэй да Капыля стала больш пешых цётак і дзядзькоў. У кашах яйкі і маладыя пеўнікі, хто валок на продаж венікі і плеценыя карзіны.

Яшчэ здалёку паказаліся дзве белыя спічастыя касцельныя вежы, пасля між зеляніны дрэў бліснуў купал царквы, а потым выглянулі і местачковыя хаты. Дзядзька Антось ведаў тутэйшыя мясціны: ён некалькі разоў прыязджаў у Цімкавічы (мястэчка калісьці належала Радзівілам, і цяпер Нясвіжская ардынацыя мела тут свой бровар), траплялася бываць яму ў Капылі і аднойчы нават у Слуцку. Куды толькі ні пашлюць цябе, калі твой брат служыць лесніком, а ўся сям’я вымушана дагаджаць той скулячцы, якая называецца панам ляснічым!

Дзядзька хваліў капыльскую зямлю і яшчэ больш капыльскі кірмаш, дзе прадаюць коней і кароў з усяе ваколіцы. На тым кірмашы ён некалі купіў аўчыны і выцяжкі вырабу капыльскіх татар-гарбароў.

— Не аўчыны, а цуд! — гаварыў Антось.— Мяккія, хоць у вуха кладзі. А выцяжкі во! — выставіў ён бот, густа змазаны дзёгцем,— — зносу ім няма і вады не баяцца. Не ўступяць гамбургскім, што нашы плытнікі з Прусаў прывозяць...

Гаворачы пра аўчыны і хром тутэйшага вырабу, не заўважылі, як уехалі ў мястэчка. Паабапал шырокай вуліцы стаялі звычайныя вясковыя хаткі, невялічкія, крытыя саломай. Як толькі пераехалі мосцік, дзядзька Антось забраў у Кастуся лейцы:

— Тут недзе стромая гара была...

Рыначны пляц знаходзіўся на пагорку, у самым цэнтры мястэчка. Адным краем ён упіраўся ў царкву і цвінтарную агароджу, другім — у касцельныя сцены, а далей плошчу абступалі крамы і крамкі, за якімі бялелі муры сінагог.

Мужчыны кірмашаваць доўга не збіраліся, таму каня не распрагалі, а звярнулі ўбок і сталі ля сцяны чырвонай мураванкі з надпісам «Клейнборгъ. Промышленные товары». Міхал з Антосем пайшлі паглядзець і прыцаніцца да коней, а Кастусь застаўся пры возе, адпусціў пасак і кінуў Сіваку канюшыны.