Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Цешыла яго толькі тое, што, нягледзячы на загружанасць у школе і прыватнымі ўрокамі, ён умудраўся знаходзіць час працаваць творча. У «Нашай ніве» друкаваліся яго новыя вершы і апавяданні з задуманага цыкла «Казкі жыцця». У пачатку года выйшлі ў пецярбургскім выдавецтве Антона Грыневіча тры тоненькія кнігі: «Нёманаў дар», «Тоўстае палена» і «Прапаў чалавек». Апрача таго, была дамоўленасць, што ў наступным годзе ў Вільні выйдзе вялікі зборнік «Родныя з’явы».

Сустракаючьі 1914 год, Кастусь пісаў у вершы «На новы год»:

Атупелі мы ў нашай нягодзе,—

Холад, голад, гарэлка, суды...

Чым пацешыш ты нас, Новы годзе?

Што нясеш ты нам, год малады?

Ні паэт, які пісаў гэтыя радкі, ні вялікія палітыкі, ні нават тыя, у чыіх руках былі дзяржаўныя лейцы,— ніхто на пачатку года не ведаў, што 1914 год нясе ў дадатак да ўсіх нягод вайну — найгоршую бяду, якая бывае на свеце.

Цёмныя хмары на небасхіле збіраліся даўно, у паветры пахла порахам. А сярод лета 1914 года наспела кульмінацыя: 14 ліпеня пачалася ўсеагульная мабілізацыя, а 19 ліпеня немцы аб’явілі вайну Расіі.

Гэтая вестка як абухом па галаве стукнула Кастуся. Што яго возьмуць у армію, ён не баяўся. Бянтэжыла іншае: пойдзе ў салдаты, не развітаўшыся з жонкаю, і невядома, ці давядзецца ім больш пабачыцца. Кастусь сядзеў у Смольні і чакаў позвы, а Марыя Дзмітраўна была ў далёкай дарозе. Як настаўніца чыгуначнай школы, яна мела бясплатны білет і за некалькі дзён да мабілізацыі паехала ў Крым. Кастусь ніяк не мог дараваць сабе, што адпусціў жонку ў такое падарожжа. Намучыцца яна і накараецца ў дарозе: уся ж чыгунка забіта вайсковымі эшалонамі.

Кастусю не сядзелася дома, ён кожны дзень хадзіў у Стоўбцы. А можа, сустрэне Марыю. А яе не было і не было. 3 Масквы на Варшаву ў цяплушках ехалі салдаты, гарлапанячы п’яныя песні; на адкрытых платформах стаялі гарматы.

Аднойчы Кастусь вярнуўся са станцыі, сеў за стол і сумна апусціў галаву. Трывога і неспакой нарасталі ў яго сэрцы. Хаця б чаго не здарылася?

— А што было б, каб раптам паказалася твая Марыя? — увайшоў у хату Уладзік.— Што ты рабіў бы?

— Хоць не ўмеючы, а пусціўся б у скокі.

— То, хлопча, танцуй!

Назаўтра Кастусь з жонкай паехалі ў Пінск. Там яго неўзабаве мабілізавалі і адправілі ў Мінск, у казармы Серпухоўскага палка. Меліся залічыць у 240-ю рабочую каманду, але выратаваў цыркуляр міністра асветы. Вярнуўся ў Пінск. Афіцыйна было аб’яўлена, што заняткі ў школах пачнуцца 1 кастрычніка. Вырашылі паехаць да Марыінай маці, якая жыла ў ваколіцах Вільні. Ды доўга не пагасцявалі: Кастуся там прызвалі ў войска, але ў скорым часе зноў адпусцілі. Пашанцавала і на гэты раз: у сувязі з набліжэннем навучальнага года ваенны міністр загадаў адпусціць настаўнікаў, якія яшчэ не былі прыпісаны да палкоў дзеючай арміі.

Таму атрымалася так, што яшчэ адзін год зімавалі ў Пінску. Год быў цяжкі і трывожны. Руская армія адступала, стаўка галоўнакамандуючага з Баранавіч пераехала ў Магілёў. Кастусь адчуваў сябе няёмка: усе мужчыны цягнуць акопнае ярмо, а ён сядзіць дома.

Летам 1915 года, калі рускія войскі вымушаны былі пакінуць Варшаву, Коўна і баі разгарэліся пад самым Брэстам, пачалася эвакуацыя Пінска. Кастусь з Марусяй і маленькім Данілам рушылі ў бежанскай хвалі на ўсход і трапілі ажно ў Маскоўскую губерню. Толькі прыняў настаўнік Старыкаўскую земскую школу Дзмітраўскага павета, як зноў паклікалі ў армію. Развітаўся ён з жонкаю і сынам, узяў з сабою «Песні жальбы» і «Родныя з’явы» і трэці раз падаўся на прызыўны пункт.

Цяпер забрылі ўсур’ёз. Становішча на Заходнім фронце было цяжкае. За жнівень-верасень 1915 года руская армія адкацілася далёка на ўсход. Немцы захапілі Вільню, Ліду, Баранавічы, Пінск. Полымя вайны бушавала на беларускай зямлі, набліжалася да тых мясцін, дзе жылі блізкія Кастуся.

Радавы 55-га запаснога пяхотнага батальёна спачатку маршыраваў па Замаскварэччы, а потым трапіў на чатыры месяцы ў Аляксандраўскае ваеннае вучылішча. Знаходзілаея вучылішча прапаршчыкаў тут жа, у Маскве, на Хамоўніцкім пляцы. 1 мая 1916 года Кастусь атрымаў афіцэрскае абмундзіраванне, скрыпучую партупею і прызначэнне ўзводным у 162-гі запасны пяхотны полк, раскватараваны ў Пермі.

Прапаршчык Міцкевіч добра зрабіў, што ўзяў з сабою ў далёкі ўральскі горад Марусю і малога Даніка. Разам весялей і на сэрцы спакайней. Жылі недалёка ад ваеннага гарадка на Манастырскай вуліцы, у папоўскім муры. Чуць развіднее, Кастусь бяжыць у казарму, і да вечара абрыдлівыя палявыя заняткі, вучэнне штыкавому бою, поўзанне па-пластунску, капанне акопаў. Сумна і цяжка. Але такая ўжо салдацкая доля.

Лета 1916 года, калі руская армія пад камандаваннем Брусілава прарвала фронт у Галіцыі і захапіла Львоў, прайшло ў трывожным чаканні, што запасны полк вось-вось рушыць у дарогу. Але абышлося. Адправілі на фронт толькі дзве маршавыя роты.

Восенню Кастусь займаўся з салдатамі, якія прыбылі ў полк пасля шпіталя. Прыйшоў ён аднойчы ў каманду, а яму насустрач пажылы салдат:

— Ваша благароддзе!

Салдаты ў форме ўсе на адзін твар, але прапаршчык адразу пазнаў:

— Пікулік?!