Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

— Прыехаў у ліпені да маці ў Акопы, што каля Заслаўля,— працягваў Янка.— Адпачыў крыху. Тут неўзабаве твой ліст атрымліваю... Я сам сабе і падумаў: «Сапраўды трэба нам сустрэцца, пагутарыць...» Сабраўся і прыехаў у Стоўбцы. Не такі я багацей, каб наймаць балагола...

— А чаму табе, браце, не напісаць было? Так і так, у суботу прыязджаю. Дык мы цябе на станцыі сустрэлі б цэлым настаўніцкім хаўрусам. Цябе ж тут добра ведаюць...

— Дарагі госцейка, бярыце, ешце! — запрашала маці.— Бульба ў нас смачная, на пясочку расце, баравікі таксама ўдаліся... Гэта Кастусь збіраў.

Калі чарка абышла яшчэ адзін круг, дзядзька Антось сказаў:

— Цяпер, панове паэты, вы, можа, нам што-небудзь прачыталі б.

— Тады хіба я раскажу,— устаў з-за стала Янка Купала і роўным спакойным голасам пачаў:

Можна хатку убраць тынкаваннямі з плесні,

Можа віхар нядоляй заенчыць над ей,

Можна пець салаўіныя шумныя песні,

Што шчаслівы ўвесь свет, няма гора ў людзей...

Янка Купала перадыхнуў, глянуў на Кастуся, і яго голас загучаў бадзёра і звонка:

Але ёсць жа вялікая праўда на свеце,—

Праўда, сілаю роўная сонца агням,—

Цялер спіць, але ўстане і бляск свой расквеціць,

За сваё паніжэнне адплаціць людзям.

— Так-то яно так,— вывеў з развагаю дзядзька Антось,— праўда ёсць на свеце, але бяда ў тым, што да яе, як да цара, далёка і, як да бога, высока...

— Нічога, дзядзька Антось, народ верне праўду на зямлю,— прамовіў Янка.-— Толькі трэба дружна ўзяцца...

— Цяжка!.. Вось Костусь спрабаваў яе знайсці, дык адразу ў казённы дом трапіў.

— Ат, годзе вам пра палітыку,— умяшалася маці.— Чым хата багата — тым рада. Бярыце, Яначка, бярыце!

— «Хлеб на стале — рукі свае»,— сказаў бы Сцяпан Крыніцкі,— засмяяўся госць і дадаў: — Гэта я напісаў нядаўна невялічкую камедыю «Паўлінка», дык там ёсць такі засцянковы шляхціч... Ну, цяпер ты, Каласок, што-небудзь прачытай. Давай, давай!

— Добра, прачытаю і я,— сказаў Кастусь і кінуў вокам у бок дзядзькі Антося:

Яшчэ машына не спынілась,

Як усе вакруг заметушылісь.

Стаяць у праходах пасажыры.

Пад рукі б’юць зайцы-праныры...

Срэдзь люду рознага і панства

I між усякага ўбранства

Відна і дзядзькава апратка

I шапка, збітая ў аладку...

— Глядзі ты, нібыта і ён там быў са мною,— засмяяўся дзядзька Антось.

— А гэтыя радкі ты, Кастусь, помніш? — запытаўся Янка:

Хоць зернейкі засохшымі былі,

Усё ж такі жыццёвая іх сіла

Збудзілася і буйна ўскаласіла

Парой вясенняй збожжа на раллі.

Вось сімвал твой, забыты краю родны!..

— Максім Багдановіч,— адказаў Кастусь.— Тонка разумее і адчувае ён верш... Пара яму ўжо зборнік выдаваць.

— Будзе зборнік,— адказаў Янка.— Паэзія ў нас ідзе паперадзе... Горш з драматургіяй і прозай. Няхай бы ты які вадэвіль напісаў. Не! Лепш напішы, Каласок, раман. Сапраўдны беларускі раман. Во будзе здорава!

Шчырая сяброўская размова зацягнулася. Кастусь з Янкам выйшлі з хаты і селі на лаўцы пад ліпамі.

На высокім небе ярка свяціліся зоры.

МАРЫЯ ДЗМІТРАЎНА

Двухпавярховая мураванка трэцяга прыходскага вучылішча ў Пінску знаходзілася недалёка ад вакзала, на Чыгуначнай вуліцы. Тут недзе паблізу трэба было шукаць і кватэру. Кастусь цэлы дзень выхадзіў, але нічога людскага не траплялася: то вельмі дорага, то кватэра кепская. Прыйшлося пераначаваць у гасцініцы. Затое назаўтра яму мясцовыя настаўнікі параілі схадзіць на Вадаправодную вуліцу, да фельчара Арсеня Балевіча. Яго прыгожы і ўтульны домік быў не так блізка, але і не так далёка ад вучылішча. Тут Кастусь і наняў невялічкі пакойчык з кухняй. Вуліца ціхая, пры доміку садок. Любата!

Навічку, як усюды і заўсёды вядзецца, выпала найцяжэйшая работа. Кастуся прызначылі працаваць са старэйшым аддзяленнем. Адных сшыткаў правяраць колькі! Уставаў раненька, гатаваў сабе сняданак, а палове дзевятай пачынаў урокі. У дзве гадзіны заняткі канчаліся, і настаўнік ішоў абедаць у сталовую. Пасля рыхтаваўся да заўтрашніх урокаў, правяраў сшыткі. Пісаць сваё садзіўся позна ўвечары і то не кожны дзень. Але ў першы ж месяц работы ў Пінску ён паслаў у «Нашу ніву» апавяданне «Дзеравеншчына».

Калісьці ў Пінкавічах Кастусь атрымліваў дваццаць рублёў у месяц — і нібыта хапала. Цяпер амаль у два разы больш — і мала.

Выдаткі ў горадзе непараўнальна большыя. А тут яшчэ трэба форменны касцюм і паліто справіць. Прыйшлося зноў ісці ў заробкі: даваць прыватныя ўрокі.

Пакуль абабегаеш усіх вучняў — ужо і вечар. Папасядзіш над урокамі, паправяраеш сшыткі, аж у вачах зелянее. Пара спаць. А здараліся дні, што так хацелася засесці за «Сымона-музыку»! У галаве самі сабой складваліся радкі, прасіліся на пяро. Эх, каб прымеў ды не пайшоў на тое рэпетытарства. Засеў і пісаў, пісаў...

Так круціўся Кастусь, як вавёрка ў коле, усю восень. Школа, прыватныя ўрокі — з дня ў дзень. Затое ехаў на каляды дамоў у новай апранасе з бліскучымі гузікамі, вёз гасцінцы сёстрам і братам, а мацеры некалькі чырвонцаў на гаспадарку.

— Як паблажэў, сынок! — паківала галавою маці.— Няма каму цябе даглядаць. Няхай бы ты жаніўся, Косцічак. Было б табе весялей і лепей жыць...

— Добра, мама! Летам прыеду з жонкай,— жартам паабяцаў Кастусь.